Ο Επισκέπτης του Ερίκ Eμμανουέλ Σμιτ
Γράφει η Λουκία Μητσάκου
Υπάρχει Θεός; Και τότε πώς επιτρέπει να υπάρχει το κακό στον κόσμο; Πώς μπορεί να συνυπάρξει αρμονικά η επιστήμη και η θρησκεία; Μπορεί να συμβεί;
Ο συγγραφέας Ερίκ Eμμανουέλ Σμιτ είχε πει πως: «Η φιλοσοφία και η ελληνική τραγωδία δημιουργήθηκαν ταυτόχρονα και η τραγωδία είναι, με κάποιον τρόπο, μία εκδοχή της φιλοσοφίας που είναι προσβάσιμη στο κοινό». Στο έργο του «Ο επισκέπτης» τοποθετεί την ιστορία στη Βιέννη του 1938 ενώ οι Ναζί έχουν εισβάλλει στην Αυστρία και καταδιώκουν τους Εβραίους και χρησιμοποιεί αυτό το τραγικό γεγονός για να δημιουργήσει ένα βαθιά φιλοσοφικό έργο. Παρά τα φαινόμενα, «ο Επισκέπτης» δεν είναι ένα έργο για τους Ναζί και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι ένα έργο αλληγορικό που βάζει στον ρόλο των Ναζί οποιοδήποτε ολοκληρωτικό καθεστώς και στο ρόλο των Εβραίων οποιονδήποτε άνθρωπο καταδιώκεται από αυτό τον ολοκληρωτισμό.
O Ερίκ Eμμανουέλ Σμιτ έγραψε το έργο «Ο Επισκέπτης» αφού άκουσε για ακόμα μία φορά άσχημα νέα στο ραδιόφωνο και αναρωτήθηκε: «Γιατί ο Θεός επιτρέπει να υπάρχει το κακό στον κόσμο;»
Ο Φρόιντ βρίσκεται ακόμα στη Βιέννη και η Γκεστάπο μόλις έχει πάρει με τη βία την κόρη του, Άννα. Ένας άγνωστος μπαίνει από το παράθυρό του, ντυμένος ως δανδής που έχει βγει από κάποια όπερα και αρχίζουν να συνομιλούν. Μετά από λίγη ώρα, ο αθεϊστής Φρόυντ αρχίζει να πιστεύει πως αυτός ο Επισκέπτης είναι ο Θεός.
«Ο Επισκέπτης» είναι ένα βαθιά φιλοσοφικό έργο που έχει να κάνει με την πίστη και την αμφιβολία, με τη σχέση του ανθρώπου με το θείο, με τη σχέση του ανθρώπου με τον εαυτό του, με τον άνθρωπο εν γένει. Ο συγγραφέας Ερίκ Eμμανουέλ Σμιτ θέλοντας να μιλήσει για τον Θεό, θέτει ως συνομιλητή έναν από τους μεγαλύτερους υποστηρικτές του αθεϊσμού, τον Σίγκμουντ Φρόιντ.
Ο Freud στο βιβλίο του «Το μέλλον μιας αυταπάτης» (The Future of an Illusion) γράφει πως «τα διδάγματα της θρησκείας είναι μια αυταπάτη, μια ψευδαίσθηση». Δηλώνει πως «τα διδάγματα της θρησκείας δεν μπορούν να επαληθευτούν και κανείς δεν θα έπρεπε να εξαναγκάζεται να τα θεωρεί αλήθεια». Συνεχίζει λέγοντας πως «κάποια από αυτά είναι τόσο απίθανα, έρχονται σε τόση αντίθεση με ό,τι έχουμε μάθει με κόπο για την πραγματικότητα του κόσμου, που μπορούν να παρομοιαστούν με αυταπάτες, με ψευδαισθήσεις. Η δουλειά της επιστήμης είναι η μοναδική οδός που μπορεί να οδηγήσει σε γνώση της πραγματικότητας έξω από τον εαυτό μας».
Το έργο «Ο Επισκέπτης» του Ερίκ Eμμανουέλ Σμιτ φαίνεται σαν να είναι η απάντηση του συγγραφέα σε ακριβώς αυτά τα λόγια του Φρόιντ. Τι θα απαντούσε ο ίδιος ο Θεός σε αυτά τα λόγια;
ΞΕΝΟΣ: Αυτό έγραψες εσύ ο ίδιος σε όλα σου τα βιβλία. Ο άνθρωπος κατασκευάζει τον Θεό γιατί θέλει να πιστέψει σε αυτόν. Μια εφεύρεση του ανθρώπου. Η ανάγκη δημιουργεί το αντικείμενο. Τότε είμαι απλώς μια παραισθητική ικανοποίηση. Έτσι δεν είναι;
ΦΡΟΙΝΤ: Ναι, έτσι είναι.
ΞΕΝΟΣ: Αν αυτό είναι αλήθεια, Φρόιντ, τότε τα ονειρεύεσαι όλα αυτά τώρα. Τίποτα άλλο. Είμαι μόνο μια φαντασίωση.
Παρά το γεγονός ότι πρόκειται για ένα φιλοσοφικό κείμενο σχετικά με την πίστη και το θείο, δεν πρόκειται καθόλου για κείμενο κατήχησης. Ο συγγραφέας δεν προσπαθεί να πει στον αναγνώστη τι πρέπει να πιστεύει και τι όχι. Στην πραγματικότητα, ούτε ο Φρόιντ αλλάζει εύκολα γνώμη.
Η σκηνοθεσία του Σωτήρη Τσαφούλια είναι εκπληκτική και μας χαρίζει γενναιόδωρα μια υπέροχη παράσταση που κάνει τον χρόνο να κυλάει πολύ γρήγορα ενώ ο θεατής κρέμεται από τα χείλη των ηθοποιών για να μη χάσει ούτε μια λέξη από τη στιχομυθία. Βασιζόμενος σε ένα άκρως ενδιαφέρον κείμενο, μας χαρίζει μια μοναδική θεατρική εμπειρία που θυμάται κανείς για καιρό μετά. Εντυπωσιακή σκηνοθεσία που αναδεικνύει σημαντικά φιλοσοφικά ζητήματα.
Θαυμάσια μουσική επιλογή το άκουσμα της Άριας της Κοντέσας «Dove sono i bei momenti» από τους Γάμους του Φίγκαρο. Δημιουργεί μια καθηλωτική, σχεδόν μυστικιστική εμπειρία.
Ο σχεδιασμός των φωτισμών από τον Σωτήρη Τσαφούλια και την Έλενα Πετροπούλου είναι πραγματικά για βραβείο. Εναλλαγές φωτισμών ανάλογα με τις ανάγκες της στιγμής στην κάθε σκηνή με τέλειο συγχρονισμό με τα λόγια των ηθοποιών. Φωτισμοί που επηρεάζουν σε τεράστιο βαθμό την εμπειρία του θεατή αλλά και την κατανόηση των λεγομένων. Εστιάζουν την προσοχή του θεατή και καθοδηγούν το βλέμμα του, σβήνοντας οτιδήποτε το περιττό από την υπόλοιπη σκηνή και προσφέροντάς του μια μοναδική εμπειρία. Ο ψυχρός φωτισμός που εστιάζει αποκλειστικά στον πρόσωπο του Επισκέπτη με όλο το υπόλοιπο σκηνικό να βρίσκεται στο απόλυτο σκοτάδι και ο κόκκινος φωτισμός κάτω από το ντιβάνι ήταν πραγματικά εξαιρετικοί. Ο αριστοτεχνικά εκτελεσμένος φωτισμός δεν κάνει μόνο τον θεατή να νιώσει αυτά που βλέπει και ακούει, δεν κάνει μόνο τον θεατή να δει καλύτερα τον ηθοποιό. Κάνει τον θεατή να δει καλύτερα τον εαυτό του. Οι φωτισμοί από τον Σωτήρη Τσαφούλια και την Έλενα Πετροπούλου γίνονται από μόνοι τους ένας ακόμα πρωταγωνιστής της παράστασης. Εξαιρετική δουλειά.
Τα σκηνικά της Πολυτίμης Μαχαίρα μας μεταφέρουν στο ιατρείο του Σίγκμουντ Φρόιντ στη Βιέννη. Το γραφείο του, η βιβλιοθήκη του, το ντιβάνι που δέχεται τους ασθενείς του. Τα κλασικά σκηνικά δένουν όμορφα με το παράθυρο και το υπέροχο εκκρεμές πίσω από το τζάμι, που μας θυμίζει το εκκρεμές που χρησιμοποιεί ο Φρόιντ για την ύπνωση. Ευρηματικά σκηνικά και πολύ όμορφη λεπτομέρεια που μας δίνουν την αίσθηση μιας καλοδουλεμένη παράστασης σε όλα της τα σημεία.
O Μάνος Βακούσης στον ρόλο του Επισκέπτη είναι καθηλωτικός. Ενσαρκώνει με απόλυτη επιτυχία έναν αντικειμενικά δύσκολο ρόλο και ξεπερνάει τον ίδιο του τον εαυτό. Πειστικότατος ως ο μυστηριώδης Επισκέπτης και μοναδικός στη σκηνική του παρουσία. Χρησιμοποιώντας όλα τα εκφραστικά του μέσα καταφέρνει τον εκπληκτικά δύσκολο στόχο να θυμάται ο θεατής τα λόγια του ακριβώς μέρες μετά την παράσταση. Μαγεύει. Εξαιρετικός.
Ο Φώτης Θωμαΐδης στον ρόλο του Φρόιντ είναι υπέροχος. Η στιχομυθία του με τον Επισκέπτη μας καθηλώνει και οι δύο ηθοποιοί δένουν πολύ αρμονικά μεταξύ τους με μία άριστη χημεία επί σκηνής. Πειστικότατος ως Φρόιντ αλλά και ως πατέρας, μας κερδίζει και μας συγκινεί.
Ο Δημήτρης Παπαδάτος είναι ο Ναζί αξιωματικός. Σκληρός και αδίστακτος στην αρχή με μία μεγάλη μετάπτωση στην συμπεριφορά του και την ψυχολογική του κατάσταση μας χαρίζει μια όμορφη ερμηνεία και μας πείθει για τον χαρακτήρα του ήρωα που υποδύεται.
Η Μαρία Παπαλάμπρου είναι η Άννα, η κόρη του Φρόιντ, η οποία αντιστέκεται στην βία και την καταπίεση των Ναζί. Μια στοργική κόρη με μια καλοζυγισμένη ερμηνεία.
ΦΡΟΙΝΤ: Αν ο Θεός ήταν ικανοποιημένος με τον κόσμο που δημιούργησε, τότε θα ήταν ένας παράξενος Θεός, ένας σκληρός Θεός, θα ήταν ένας πονηρός Θεός, ένας εγκληματίας, ο δημιουργός όλων των κακών.
ΦΡΟΙΝΤ: Κάνε κάτι! Σταμάτα αυτό τον εφιάλτη!
ΞΕΝΟΣ: Δεν μπορώ! Όχι πια!
ΦΡΟΙΝΤ: Είσαι παντοδύναμος!
ΞΕΝΟΣ: Όχι, δεν είμαι. Την ίδια στιγμή που έκανα τον άνθρωπο ελεύθερο, έχασα την παντοδυναμία, έχασα την παντογνωσία. Θα μπορούσα να ελέγξω τα πάντα, να ξέρω τα πάντα εκ των προτέρων, αν είχα φτιάξει ανδρείκελα.
Υπάρχει Θεός; Και αν ναι, πώς μοιάζει; Είναι παντογνώστης; Είναι παντοδύναμος; Αν ο Θεός γνωρίζει το μέλλον, πόσο ελεύθεροι είμαστε, τελικά; Είμαστε ελεύθεροι ή είναι μια ψευδαίσθηση; Αν υπάρχει ένας πάνσοφος, παντοδύναμος και πανάγαθος Θεός που έχει δημιουργήσει τον κόσμο, πώς είναι δυνατόν ταυτόχρονα μέσα σ’ αυτόν τον κόσμο να υπάρχει το κακό; Γιατί δεν το αποτρέπει; Πολλοί φιλόσοφοι έχουν ασχοληθεί με αυτό το ζήτημα της ύπαρξης του κακού σε σχέση με την ύπαρξη του Θεού και έτσι δημιουργήθηκε ο όρος «Θεοδικία» που προσπαθεί να εξηγήσει αυτό ακριβώς το ζήτημα. Ο Leibniz υποστηρίζει πως ο Θεός έφτιαξε τον τελειότερο δυνατό κόσμο αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι όλα είναι τέλεια μέσα στον κόσμο. Τα μέρη εξυπηρετούν την τελειότητα του όλου, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι όλα τα μέρη είναι τέλεια. Μπορεί ο κόσμος να είναι ο πιο τέλειος δυνατός κόσμος αλλά τα συστατικά που τον αποτελούν να είναι ατελή.
Ποιος είναι, τελικά, ο μυστηριώδης Επισκέπτης; Είναι ένας μυθομανής, ένας stalker, ένας τυχαίος περαστικός, είναι το ασυνείδητο του Φρόιντ, είναι μια ψευδαίσθηση, είναι ο ίδιος ο Θεός;
Η αμφιβολία που παραμένει ως στο τέλος σχετικά με την ταυτότητα του «Επισκέπτη» αφήνει ανοιχτή την δυνατότητα να το μεταφράσει ο καθένας όπως θέλει. Εξάλλου, δεν βλέπουμε τον κόσμο όπως είναι. Βλέπουμε τον κόσμο όπως είμαστε εμείς. Ο καθένας μας έχει την ελευθερία να αποφασίσει για τον εαυτό του ποιος είναι ο Επισκέπτης και εκεί έγκειται και η μεγάλη δύναμη της παράστασης.
Μια παράσταση για την πίστη και την αμφιβολία, μια παράσταση για το θείο και τη σχέση μας με ό,τι καλούμε θείο, μια παράσταση για τον Θεό αλλά και μια παράσταση για τον Άνθρωπο. Μια παράσταση για την αγάπη και τον έρωτα που είναι «η αρχή των πάντων».
ΦΡΟΙΝΤ: Χωρίς αγάπη, υπάρχει μόνο μοναξιά. Αν δεν αγαπούσα την Μαρία, την Άννα, τους γιους μου, θα μπορούσα να συνεχίσω να ζω;
Εσύ πιστεύεις στο Θεό; Πιστεύεις στον Άνθρωπο;
ΞΕΝΟΣ: Μότσαρτ. Αρκετός για να πιστέψει κανείς στον άνθρωπο.
Μια εκπληκτική παράσταση που αξίζει να παρακολουθήσει κανείς για τις υπέροχες ερμηνείες και τον εκπληκτικό φωτισμό, για την δεξιοτεχνική σκηνοθεσία αλλά και τα βαθύτερα νοήματα που κρύβει μέσα της που σίγουρα θα προβληματίσει και θα εγείρει ερωτήματα και συζητήσεις και ίσως ακόμα και περαιτέρω έρευνα πάνω σε αυτά τα φιλοσοφικά ζητήματα.
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
Ο Επισκέπτης του Ερίκ Eμμανουέλ Σμιτ στο
Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης
Μετάφραση: Σωτήρης Τσαφούλιας – Αντώνης Γαλέος
Σκηνοθεσία: Σωτήρης Τσαφούλιας
Σκηνογράφος-Ενδυματολόγος: Πολυτίμη Μαχαίρα
Μουσική σύνθεση: Θοδωρής Οικονόμου
Σχεδιασμός φωτισμών: Σωτήρης Τσαφούλιας – Έλενα Πετροπούλου
Φωτογράφιση: Πέτρος Χόντος
Παίζουν: Μάνος Βακούσης, Μαρία Παπαλάμπρου, Φώτης Θωμαΐδης, Δημήτρης Παπαδάτος.
Παραγωγή: Robin 4 Arts