Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες του Tiago Rodrigues
Γράφει η Λουκία Μητσάκου
Είναι ηθικό να σκοτώνεις κάποιον που δεν είναι ηθικός; Υπάρχει θέση για βία στον αγώνα για έναν καλύτερο κόσμο; Μπορούμε να παραβιάζουμε τους νόμους της δημοκρατίας στην προσπάθειά μας να την υπερασπιστούμε;
Η παράσταση «Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες» σε κείμενο και σκηνοθεσία του Tiago Rodrigues στη Στέγη προσπαθεί να μας κάνει να σκεφτούμε πάνω σε αυτά τα θέματα δίνοντάς μας (ευτυχώς για όλους μας) πολύ περισσότερες ερωτήσεις παρά απαντήσεις σε μία εξαιρετική παράσταση – εμπειρία.
Τα μέλη μιας οικογένειας στη νότια Πορτογαλία έχουν την παράδοξη παράδοση, μία φορά τον χρόνο, να εγκαταλείπουν την κανονική ζωή τους για να σκοτώσουν έναν φασίστα. Είναι μια παράδοση που όλα τα μέλη της ακολουθούν για πάνω από 70 χρόνια. Η αρχή έγινε το 1954, ως αντίποινα στον φόνο της 26χρονης εξεγερμένης αγρότισσας Catarina Eufémia, που ήταν υπαρκτό πρόσωπο και σύμβολο του αγώνα των Πορτογάλων κατά της δικτατορίας, η οποία κράτησε από το 1933 έως το 1974. Έκτοτε, κάθε χρόνο, ένας φασίστας φονιάς γυναικών θανατώνεται στον βωμό της εκδίκησης για τον άδικο χαμό της. Όλους στην οικογένεια τούς λένε Καταρίνα. Όλοι φοράνε φούστες. Όλοι όταν κλείνουν τα 26 τους χρόνια, γίνονται ενεργά μέλη αυτής της παράδοσης με την πρώτη τους δολοφονία. Η Καταρίνα από τη νέα γενιά, όμως, που μόλις έκλεισε τα 26 της χρόνια αμφισβητεί αυτή την παράδοση και αναρωτιέται: Είναι ηθικό να σκοτώνεις κάποιον που δεν είναι ηθικός; Είναι ηθικό να χρησιμοποιείς βία για να υπερασπιστείς τη Δημοκρατία;
Το ζήτημα του αν είναι ηθικό να σκοτώνεις κάποιον που δεν είναι ηθικός έχει απασχολήσει πολύ την Ηθική Φιλοσοφία.
Σύμφωνα με την Δεοντολογική/ Δεοντοκρατική Ηθική (Deontological Ethics) και τον Καντ, κάτι τέτοιο δεν είναι αποδεκτό. Σύμφωνα με τον Καντ, η ηθική αξιολόγηση των πράξεων βασίζεται στην αντιμετώπιση των ανθρώπων ως σκοπό και όχι ως μέσο για την επίτευξη κάποιου στόχου (Humanity Formulation). Αυτό σημαίνει ότι δεν πρέπει να χρησιμοποιούμε άλλους ανθρώπους ως μέσα για να επιτύχουμε τους δικούς μας σκοπούς, όποιος και αν είναι ο σκοπός αυτός, ακόμα και αν σκοπεύουμε να αποφέρουμε δικαιοσύνη και να σταματήσουμε κάποιον κακοποιητή από το να συνεχίσει να κακοποιεί. Βάσει αυτής της αρχής, ο Καντ και η Δεοντολογική/ Δεοντοκρατική Ηθική θα υποστήριζαν ότι η πράξη του να σκοτώσεις έναν άνθρωπο, ακόμα κι αν αυτός είναι μη ηθικός, δεν είναι αποδεκτή.
Ο Ωφελιμισμός (Consequentialist Ethics, Utilitarian Ethics) εστιάζει στις συνέπειες μιας πράξης και αξιολογεί την ηθική της βάσει των επιπτώσεών της. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση και τους κυριότερους εκπροσώπους της, τον Μπένθαμ και τον Μιλ, μια πράξη θεωρείται ηθικά σωστή εάν προκαλεί θετικές συνέπειες ή αν μεγιστοποιεί την ευτυχία, τη χαρά ή το καλό για τον μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Ο σκοπός εδώ είναι «η μεγαλύτερη δυνατή ωφέλεια για τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ανθρώπων». Επομένως, εάν η δολοφονία ενός μη ηθικού ατόμου είχε ως αποτέλεσμα να προστατεύσει ή να σώσει περισσότερους ανθρώπους ή αν είχε άλλες θετικές συνέπειες για την κοινωνία γενικότερα, τότε θα μπορούσε να θεωρηθεί ηθικά αποδεκτή. (Πρέπει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι οι ωφελιμιστές (Utilitarians) έχουν επίσης δείξει μεγάλη ευαισθησία στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και στην ανάγκη να μην θυσιάζουμε τα δικαιώματα ενός ατόμου για το κοινό καλό. Έτσι, η αποδοχή μιας τέτοιας δράσης εξαρτάται από το εάν η δολοφονία αυτή θα προκαλούσε πραγματικά ένα μεγαλύτερο καλό στην κοινωνία, λαμβάνοντας υπόψη την ευτυχία και τη χαρά του μεγαλύτερου αριθμού ανθρώπων).
Η Ηθική της Αρετής/Αρετοκρατία (Virtue Ethics) με κυριότερους εκπροσώπους τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, εστιάζει στην ανάπτυξη των ηθικών αρετών και στην προσπάθεια να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι μέσα από την καλλιέργεια του χαρακτήρα μας και την ενίσχυση των αρετών μας, ώστε να καταφέρουμε να ζήσουμε μια καλή ζωή σύμφωνα με τις αξίες και τις αρχές που θεωρούμε σημαντικές. Η προσέγγιση αυτή δίνει μεγάλη σημασία στη δικαιοσύνη και τις αρετές ως θεμέλια της καλής ζωής και της ιδανικής κοινωνίας. Συνεπώς, το να σκοτώσεις κάποιον που δεν είναι ηθικός θα μπορούσε να θεωρηθεί αντίθετο προς τις αξίες τους και την ευδαιμονία του ατόμου και της κοινωνίας και ως πράξη θα ήταν απορριπτέα.
Υπάρχει θέση για βία στον αγώνα για έναν καλύτερο κόσμο; Μπορούμε να παραβιάζουμε τους νόμους της δημοκρατίας στην προσπάθειά μας να την υπερασπιστούμε;
Ο Καντ και η Δεοντολογική/ Δεοντοκρατική Ηθική θεωρούν τη χρήση βίας ή την παραβίαση των νόμων απαγορευτική, ακόμα και αν αυτό γίνεται με σκοπό την επίτευξη ενός καλύτερου κόσμου. Ο Καντ θα υποστήριζε ότι η δημοκρατία απαιτεί την τήρηση των νόμων ακόμα και όταν διαφωνούμε μαζί τους.
Ο Ωφελιμισμός θα μας έλεγε «εξαρτάται», αφού η χρήση βίας ή η παραβίαση των νόμων ενδέχεται να δικαιολογηθεί αν η ενέργεια οδηγεί σε περισσότερη ευτυχία ή καλό για τον μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων.
Η παράσταση «Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες» του Tiago Rodrigues στη Στέγη είναι από μόνη της ένα μάθημα Ηθικής Φιλοσοφίας που οδηγεί σε ποικίλους προβληματισμούς και σε δημιουργικό διάλογο.
Το κείμενο της παράστασης αλλά και η σκηνοθεσία ανήκουν στον Πορτογάλο Tiago Rodrigues. Πρόκειται για ένα εξαιρετικό κείμενο που θα θέλαμε να έχουμε στη διάθεσή μας ώστε να το διαβάζουμε ξανά και ξανά. Ένα κείμενο άψογα γραμμένο και δομημένο, ένα κείμενο φιλοσοφικό που δεν του λείπει, όμως, το έξυπνο χιούμορ. Ο Tiago Rodrigues χρησιμοποιεί στο κείμενό του δύο διάσημα ηθικά διλήμματα με αριστουργηματικό τρόπο: Πρώτον, το «Δίλημμα του Τρένου» (Trolley Problem) και δεύτερον, το αν πρέπει να δίνει η δημοκρατική κοινωνία βήμα να εκφράζουν τις απόψεις τους όσοι είναι κατά της Δημοκρατίας και υπέρμαχοι της λογοκρισίας. Ο Tiago Rodrigues με το κείμενο και την σκηνοθεσία μάς παραδίδει μία από τις ευφυέστερες παραστάσεις που έχουμε παρακολουθήσει. Αναφερόμενος κατά τη διάρκεια της παράστασης πάρα πολλές φορές στον Μπρεχτ και το μπρεχτικό θέατρο (σχεδόν σαν μας κλείνει το μάτι για όσα θα ακολουθήσουν), το τελευταίο μισάωρο της παράστασης ανάβει τα φώτα της πλατείας και φέρει το κοινό σε μία μπρεχτική συνθήκη όπου ο θεατής σταματάει να είναι παθητικός θεατής και καλείται ασυναίσθητα να συμμετέχει και να αντιδράσει, χωρίς να του δίνεται, όμως, ρητά αυτή η οδηγία. Πρόκειται για μία πρωτόγνωρη θεατρική εμπειρία. Ο Μπρεχτ είχε ως σκοπό να αφυπνίσει τους θεατές και να τους βγάλει από την παθητική αντίληψη της παράστασης, να τους κάνει να σκέφτονται κριτικά για το τι βλέπουν και να δρουν πιο ενεργητικά στην κατανόηση των μηνυμάτων και των ιδεών που προβάλλονταν στη σκηνή. Με αυτόν τον τρόπο, επεδίωκε να προκαλέσει αναστάτωση και σκέψη στους θεατές, βάζοντάς τους στη διαδικασία να αντιμετωπίσουν τα παρουσιαζόμενα θέματα με διαφορετικό τρόπο από τον συνήθη, παθητικό τρόπο. Μέσω αυτής της τεχνικής, οι θεατές καλούνται να γίνουν ενεργοί συμμετέχοντες, αντί να παραμένουν απλοί παθητικοί θεατές, με στόχο τη δημιουργία μιας εμπλουτισμένης και ανοιχτής διαλεκτικής ανάμεσα στη σκηνή και το κοινό. Ο Tiago Rodrigues αναφερόμενος πολύ συχνά στον Μπρεχτ καταφέρνει με απόλυτη επιτυχία να προκαλέσει την αναστάτωση που είχε σκοπό να προκαλέσει. Ο Tiago Rodrigues μας παραδίδει μια παράσταση ουσιαστική με άριστο ρυθμό που διαρκεί 2,5 ώρες και εύχεσαι να διαρκούσε άλλες τόσες.
Η παράσταση ευτυχεί μέσα από τις υπέροχες ερμηνείες των ηθοποιών της (Isabel Abreu, Romeu Costa, Antonio Fonseca, Beatriz Maia, Marco Mendonca, Antonio Parra, Carolina Passos Sousa, Rui M.Silva). Οι ηθοποιοί είναι άμεσοι και σε πείθουν απόλυτα για την αλήθεια των ηρώων που υποδύονται.
Πλήρως λειτουργικό και ευφάνταστο το μετακινούμενο σκηνικό (F. Ribeiro) καθώς και ο κήπος με τα φελλοδέντρα. Σκηνικά υψηλά αισθητικής. Το ίδιο συμβαίνει και με τους φωτισμούς (Nuno Meira) και τα ρούχα (José António Tenente).
Όσον αφορά στη δραματουργία του έργου, αυτή προέκυψε συνεργατικά με τα μέλη του θιάσου να μελετούν κείμενα για τον ολοκληρωτισμό, τη βία και την άνοδο της ακροδεξιάς στη σύγχρονη Ευρώπη. Στον πυρήνα της μελέτης τους βρέθηκαν έργα των πολιτικών φιλοσόφων Hanna Arendt και Slavoj Žižek, καθώς και συγγραφέων που έχουν μιλήσει ευρύτερα για τη βία, από τον Σοφοκλή έως τον Albert Camus και τον Edward Bond. Επικεντρώθηκαν επίσης σε αναλύσεις για ομιλίες λαϊκιστών ηγετών, όπως ο Trump και ο Bolsonaro.
Ο Tiago Rodrigues έχει θέσει το ερώτημα εάν μπορεί το θέατρο να μας βγάλει από την απάθειά μας και αν μπορεί να μας βάλει σε σκέψεις για τη δημιουργία μιας καλύτερης κοινωνίας. Με την παράσταση «Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες» μας αποδεικνύει πως ναι, το θέατρο μπορεί να μας κάνει να βγούμε από την απάθεια και την ουδετερότητά μας και να μας ωθήσει να αντιδράσουμε.
Η παράσταση μας μιλάει επίσης για τη σημασία των τελετουργιών στη διατήρηση της παράδοσης και της δημιουργίας κοινωνικών δεσμών. Η παράσταση «Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες» έχει τα στοιχεία μιας τραγωδίας τονίζοντας την έννοια της απαραίτητης θυσίας και της αυτοθυσίας.
Ποιος είναι, τελικά, ο ένοχος; Είναι μόνο αυτός που κακοποιεί ή μήπως είναι και αυτός που στέκεται δίπλα και παρατηρεί χωρίς να αντιδρά και χωρίς να προσπαθήσει να βοηθήσει το θύμα, άρα γίνεται αυτόματα και συνεργός;
Η νεαρή Καταρίνα, η ηρωίδα/αντιηρωίδα του έργου, αμφισβητώντας την παράδοση της οικογένειάς της μας λέει πως «δεν υπάρχει καμία ανθρώπινη ζωή που να μην της αξίζει να την κλάψουν ή να την υπερασπιστούν» και προσπαθεί να σπάσει τον φαύλο κύκλο των δολοφονιών και της βίας που ξεκίνησε με την προγιαγιά της, όταν εκείνη σκότωσε τον άντρα της μπροστά στα παιδιά της.
Η παράσταση «Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες» στη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση καλεί τους θεατές να αναλογιστούν πάνω σε ποικίλα θέματα και να αντιδράσουν στις αδικίες της κοινωνίας και καταφέρνει να εμβαθύνει στα θέματα που πραγματεύεται μέσα από την επιχειρηματολογία και τον διάλογο. Είναι υπέροχο και σπάνιο να φεύγεις από μία παράσταση με τόσα ερωτήματα στο μυαλό σου: ερωτήματα στα οποία μπορεί να μην έχεις καν έτοιμες τις απαντήσεις.
Τα χελιδόνια στα οποία αναφέρεται συχνά η παράσταση προμηνύουν άραγε την ελευθερία, την αναγέννηση, την ελπίδα ή μήπως θα καταλήξουν όπως ο τσεχωφικός γλάρος;
«Δεν είναι περίεργο που ο κόσμος χειροτερεύει τόσο γρήγορα αλλά χρειάζεται τόσο πολύ καιρό για να βελτιωθεί;» ακούμε την οικογένεια να λέει. Ίσως ο κόσμος να μπορέσει να βελτιωθεί πιο γρήγορα αν όλοι αναρωτιόμαστε, αμφισβητούμε όσα ακούμε, αντιδρούμε, σκεφτόμαστε και προσπαθούμε πρακτικά να κάνουμε τον κόσμο καλύτερο. Και ο Tiago Rodrigues με την παράσταση «Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες» μας βοηθάει να κάνουμε το πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση.
Ταυτότητα παράστασης:
Catarina e a Beleza de Matar Fascistas
Στέγη Ιδρύματος Ωνάση
Κείμενο και Σκηνοθεσία: Tiago Rodrigues
Πρωταγωνιστούν: Isabel Abreu, Romeu Costa, Antonio Fonseca, Beatriz Maia, Marco Mendonca, Antonio Parra, Carolina Passos Sousa, Rui M.Silva
Καλλ.Συνεργάτρια: Magda Bizarro
Σκηνογραφία: Ribeiro
Φωτισμοί: Nuno Meira
Κοστούμια: Jose Antonio Tenente
Ήχος & Πρωτότυπη μουσική: Pedro Costa
Διευθ.Χορωδίας & Φωνητ.Ενορχηστρώσεις: Joao Henriques
Αφηγήσεις: Claudio de Castro, Nadezhda Bocharova, Paula Mora, Pedro Moldao
Χορογραφία: Sofia Dias, Vitor Roriz