«Το Αήττητο Καλοκαίρι της Λιλιάνα» της Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα Εκδόσεις Carnivora
Γράφει η Λουκία Μητσάκου
Πώς συνεχίζεις τη ζωή σου όταν το τραύμα που κουβαλάς δεν επουλώνεται ποτέ;
Το βιβλίο της Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα (Cristina Rivera Garza) από το Μεξικό δεν δίνει εύκολες απαντήσεις. Θέτει, όμως, πολύ σημαντικά ερωτήματα:
Πώς διαχειρίζεσαι το πένθος όταν η βία που το προκάλεσε συνεχίζει να αγνοείται επιδεικτικά από μια κοινωνία που προτιμά να στρέφει το βλέμμα αλλού παρά να την πολεμήσει; Πόσο κουράγιο χρειάζεται ώστε να συνεχίσεις να αποζητάς δικαιοσύνη πολλές δεκαετίες μετά όταν έχεις νιώσει στο πετσί σου πως η δικαιοσύνη σε έχει απογοητεύσει οικτρά και δεν είναι με το μέρος σου; Πώς μπορεί η μνήμη που επιμένει να αποτελέσει μια πράξη αντίστασης απέναντι σε μια κοινωνία που πάντα προτιμά να ξεχνά; Πώς είναι να πενθείς για κάποιον όχι μόνο επειδή πέθανε ούτε για τον τρόπο που πέθανε αλλά και για τη ζωή που θα μπορούσε να έχει ζήσει; Πώς μπορεί να μιλήσει κανείς για μια γυναικοκτονία όταν, την εποχή που συνέβη, δεν υπήρχε καν ο όρος για να την κατονομάσει;
Το βιβλίο «Το Αήττητο Καλοκαίρι της Λιλιάνα» της Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα είναι ένα βιβλίο που με στοίχειωσε. Πρόκειται για ένα συγκλονιστικό βιβλίο που με συνεπήρε στην ανάγνωσή του με έναν τρόπο πρωτόγνωρο. Μπορεί, άραγε, μια ιστορία βίας να μεταμορφωθεί σε μια ιστορία για την αγάπη, την ανθεκτικότητα, τη δύναμη και την ομορφιά της ζωής; Η Μεξικανή συγγραφέας Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα μας αποδεικνύει περίτρανα πως κάτι τέτοιο είναι απόλυτα εφικτό.
Γίνεται να είσαι ευτυχισμένος κι ας ζεις μες στο πένθος; Η ερώτηση, που δεν είναι καινούρια, βγαίνει κάθε τόσο στην επιφάνεια όσο διαρκεί η αιωνιότητα της οδύνης.
Το καθηλωτικό αυτό βιβλίο είναι ένα έργο που δεν θα αφήσει κανέναν ασυγκίνητο, καθώς δεν πρόκειται για προϊόν μυθοπλασίας αλλά για μια άκρως προσωπική αφήγηση ενός τραυματικού βιώματος: την ίδια τη ζωή της συγγραφέως Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα: Τριάντα χρόνια μετά τη δολοφονία της αδελφής της Λιλιάνα, σε ηλικία μόλις 20 ετών από τον σύντροφό της, η συγγραφέας επιστρέφει στα ίχνη μιας ζωής που αφανίστηκε πρόωρα. Το βιβλίο αυτό είναι η προσπάθειά της να σπάσει τη σιωπή, να κατονομάσει την αδικία και να μετατρέψει το τραύμα σε μια πράξη αγάπης που τιμά τη μνήμη της μικρής της αδερφής.
Η Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα προσπαθεί να ανακτήσει τη φωνή της Λιλιάνα και μαζί της, το δικαίωμα στην αλήθεια και στη δικαίωση. (Να σημειώσουμε πως στην εποχή που συνέβη το έγκλημα, ο όρος «γυναικοκτονία» δεν υπήρχε καν στο Μεξικό. Η γυναικοκτονία δεν αναγνωρίστηκε επισήμως μέχρι την 14η Ιουνίου του 2012).
Η βία προς τη Λιλιάνα ήταν οικεία, προμελετημένη και απολύτως προβλέψιμη. Και, όπως συμβαίνει με τόσες γυναικοκτονίες τότε και τώρα, αντιμετωπίστηκε με αδιαφορία, γραφειοκρατία και σιωπή.
Η γυναικοκτονία δεν αναγνωριζόταν επισήμως ως ιδιαίτερο έγκλημα στο Μεξικό μέχρι την 14η Ιουνίου του 2012. Μεγάλο μέρος των γυναικοκτονιών που διαπράχθηκαν πριν απ’ αυτή την ημερομηνία τις έλεγαν εγκλήματα πάθους. Την έλεγαν, είχε πάρει τον κακό τον δρόμο. Την έλεγαν, γιατί ντύθηκες έτσι; Την έλεγαν, μια γυναίκα που δεν ήξερε να κρατήσει τη θέση της. Την έλεγαν, κάτι πρέπει να ’κανε για να καταλήξει έτσι. Την έλεγαν, οι γονείς της δεν την πρόσεξαν. Την έλεγαν, το κορίτσι που πήρε τη λάθος απόφαση. Μέχρι και καλά να πάθει, την έλεγαν.
Για να καταφέρει να ανακτήσει τη φωνή της Λιλιάνα, η Ριβέρα Γκάρσα κινητοποιεί όλα τα μέσα που έχει στη διάθεσή της: συγκεντρώνει προσωπικά τετράδια, ημερολόγια, γράμματα, πανεπιστημιακά αρχεία, μαρτυρίες από φίλους και συγγενείς αλλά και υλικό από φεμινιστικά αρχεία και κινήματα. Με την ακρίβεια ιστορικού και τη συναισθηματική ένταση της αδελφής, χτίζει μια αφήγηση που συνδυάζει αυτοβιογραφία, χρονικό ενός εγκλήματος, πολιτικό φεμινιστικό δοκίμιο, ερευνητική δημοσιογραφία και λογοτεχνία, διαμορφώνοντας ένα έργο που δεν χωράει σε ένα μόνο είδος. Η ίδια η γλώσσα γίνεται αντικείμενο προβληματισμού, καθώς η συγγραφέας διερευνά πώς μπορεί να μιλήσει κανείς για ένα έγκλημα που, την εποχή που συνέβη, δεν υπήρχε καν η λέξη για να το περιγράψει.
Αυτό το εγχείρημα, όμως, δεν είναι μόνο μια προσωπική αναμέτρηση με τη θλίψη και τη μνήμη. Η Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα μετατρέπει το τραύμα της σε συλλογική κραυγή. Το βιβλίο της γίνεται μια πράξη δημόσιας μαρτυρίας και, ταυτόχρονα, μια φεμινιστική παρέμβαση. Η Λιλιάνα δεν είναι μόνο η αδερφή της – είναι κάθε γυναίκα που χάθηκε λόγω της έμφυλης βίας, κάθε κορίτσι που σιώπησε, κάθε φωνή που δεν ακούστηκε. Η ανάσυρση της ιστορίας της λειτουργεί ως μια απόπειρα θεραπείας ενός τραύματος όχι μόνο προσωπικού αλλά συλλογικού, ενός τραύματος βαθιά ριζωμένου στην πατριαρχική βία και τη θεσμική αδιαφορία.
Ώσπου έφτασε εντέλει η μέρα που, μαζί με άλλες, χάρη στη δική τους δύναμη, μπορέσαμε να σκεφτούμε, να φανταστούμε, έστω, πως κι εμείς δικαιούμασταν δικαιοσύνη. Ότι την άξιζες εσύ.
Η αφήγηση αυτή, επομένως, δεν περιορίζεται στο πεδίο του πένθους. Εξελίσσεται σε πολιτική πράξη: μια κραυγή διαμαρτυρίας, ένα μανιφέστο αντίστασης, ένα αρχείο που αποκαθιστά τις φωνές που αποκλείστηκαν. Ενώ οι λεπτομέρειες της δολοφονίας της Λιλιάνα είναι μοναδικές, οι δομές είναι οικείες παντού. Υπάρχει εδώ ένα είδος συλλογικής μνήμης, μια αναγνώριση ότι αυτή η ιστορία επαναλαμβάνεται παντού στον κόσμο μέχρι και σήμερα.
Η Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα με το βιβλίο της «Το Αήττητο Καλοκαίρι της Λιλιάνα» (El Invencible Verano de Liliana) κατάφερε να μετατρέψει μια ιστορία βαθιάς οδύνης σε μια πράξη αντίστασης και μνήμης, αποσπώντας μεταξύ άλλων το Βραβείο Πούλιτζερ Αυτοβιογραφίας ή Απομνημονευμάτων (2024) και καθιστώντας το έργο της ένα σημείο αναφοράς για τη σύγχρονη γραφή γύρω από την απώλεια, το πένθος και τη δικαιοσύνη. Πρόκειται για μία γραφή απόλυτα συναρπαστική που απαντάει στο ερώτημα «πώς μπορεί να μιλήσει κανείς για τη βία χρησιμοποιώντας μια γλώσσα σχεδόν ποιητική».
Η χρήση των αυθεντικών γραμμάτων της Λιλιάνα, χωρίς καμία γλωσσική επεξεργασία ή διόρθωση, μπορεί σε ορισμένα σημεία να δυσκολεύει την κατανόηση, καθώς ο αναγνώστης καλείται να ερμηνεύσει μόνος του τις χαοτικές, ασυγκράτητες σκέψεις μιας έφηβης κοπέλας. Ωστόσο, αυτό το στοιχείο δεν λειτουργεί αποτρεπτικά στην ανάγνωση. Αντίθετα, εντείνει την αίσθηση της ωμής αλήθειας και προσδίδει στο βιβλίο μια δύναμη που συνταράσσει.
Ήμασταν δύο κοριτσάκια, με το ζόρι δεκαοχτώ χρονών, κι όμως πορευόμασταν με όλους τους υπόλοιπους, γυρεύοντας το αδύνατο, γιατί τι άλλο μπορεί να γυρεύει κανείς σ’ αυτή την ηλικία;
Το κείμενο χαρακτηρίζεται από μία βαθιά ενσυναίσθηση και επίγνωση για το ηθικό βάρος της αφήγησης. Η Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα συχνά διακόπτει τη δράση και τη ροή, για να αναρωτηθεί τι σημαίνει να λες την ιστορία κάποιου άλλου. Δεν πρόκειται για έναν παντογνώστη αφηγητή – ποτέ δεν προσποιείται ότι γνωρίζει τα πάντα και ούτε προσπαθεί να γεμίσει τα κενά. Αντιθέτως, αφήνει τις σιωπές να μιλήσουν από μόνες τους. Γράφει μέσα από την αβεβαιότητα, την αντίφαση και το κενό – και αυτή η ευαλωτότητα είναι που δίνει στο βιβλίο μια δύναμη πρωτοφανή.
Καθώς διάβαζα, θυμήθηκα το βιβλίο “The year of magical thinking” της Joan Didion, το βιβλίο «Πάουλα» της Isabel Allende αλλά και τα στάδια του πένθους όπως τα περιγράφει η Elisabeth Kübler-Ross. Όπως η Didion και η Allende, έτσι και η Rivera Garza γράφει μέσα από τον ομιχλώδη τόπο της απώλειας με μια φωνή διαυγή και στοχαστική, που πασχίζει να δώσει μορφή στο αδιανόητο. Και ενώ η Elisabeth Kübler-Ross μας προσφέρει ένα πλαίσιο κατανόησης του πένθους, το «Αήττητο Καλοκαίρι της Λιλιάνα» αποδεικνύει πόσο ανεπαρκή μπορεί να είναι αυτά τα στάδια πρακτικά όταν το πένθος μπλέκεται με τη βία και την αδικία και η απόδοση δικαιοσύνης δεν έρχεται ποτέ.
Το βιβλίο «Το Αήττητο Καλοκαίρι της Λιλιάνα» της Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα δεν είναι απλώς μια προσωπική αφήγηση. Είναι μια πράξη αντίστασης. Είναι αρχείο, ποίηση, έρευνα και θρήνος ταυτόχρονα. Αυτό που αναδύεται δεν είναι απλώς το χρονικό ενός εγκλήματος. Είναι το πορτρέτο μιας φωτεινής, δυνατής, έξυπνης και πολιτικοποιημένης γυναίκας, της οποίας το αήττητο καλοκαίρι έκαιγε δυνατό, μέχρι που της το έκλεψαν, μέχρι που σταμάτησε να είναι πια αήττητο.
Όταν κατάλαβα ότι με απατούσε, άρχισα να κλαίω μες στην αίθουσα των μαθημάτων. Η Λίλι με πλησίασε και με αγκάλιασε. «Δεν το αξίζει», μου είπε και μου έδωσε ένα χαρτί: Στην καρδιά του χειμώνα, ανακάλυπτα επιτέλους πως φύλαγα μέσα μου ένα αήττητο καλοκαίρι. «Αυτός είναι ο χειμώνας σου», συμπλήρωσε. «Και θα περάσει. Να μην κλαις για κανέναν».
Η φόρμα του βιβλίου αντικατοπτρίζει το χάος του πένθους και τη θραυσματική φύση της μνήμης. Η Ριβέρα Γκάρσα δεν ακολουθεί γραμμική πορεία – κάνει κύκλους. Επιστρέφει στα ίδια ερωτήματα ξανά και ξανά, χωρίς να ζητά απαντήσεις. Κι έτσι, αποτυπώνει με σπάνια εντιμότητα την υφή της απώλειας.
Πολλά ερωτήματα μπορούν να εμφανιστούν αυτόματα στο μυαλό του αναγνώστη: Πώς γίνεται η οικογένειά της να μην είδε τα σημάδια ότι αυτός ο σύντροφος της Λιλιάνα ήταν ικανός να ασκήσει βία πάνω της; Πώς γίνεται η ίδια η Λιλιάνα να μην το είχε αντιληφθεί; Και, αν κάποια στιγμή το αντιλήφθηκε, γιατί δεν έφυγε; Αυτά ακριβώς είναι τα λάθος ερωτήματα που τίθενται συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις και αυτό το βιβλίο μας οδηγεί με υποδειγματική μαεστρία στα σωστά ερωτήματα αλλά και μας μαθαίνει τα προειδοποιητικά σημάδια που εμφανίζονται πριν από έναν τέτοιο τραγικό γεγονός, ώστε να μάθουμε να τα αναγνωρίζουμε εγκαίρως.
«Γιατί τώρα;» θα αναρωτηθεί κανείς, όπως αναρωτιέται συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις όταν έχουν περάσει πολλά χρόνια από την τέλεση ενός εγκλήματος. Και αυτό είναι, από μόνο του, ένα απόλυτα λάθος ερώτημα.
Κι όμως, παρά τη συντριπτική θλίψη, το βιβλίο είναι γεμάτο αγάπη. Η συγγραφέας δεν επιτρέπει να οριστεί η Λιλιάνα μόνο από τον θάνατό της. Μας την δείχνει να γελάει, να ονειρεύεται, να αντιστέκεται. Μας δίνει να διαβάσουμε τον δικό της γραφικό χαρακτήρα. Μας επιτρέπει να θρηνήσουμε όχι μόνο την απώλεια αλλά και τη ζωή. Δεν πενθούμε μόνο για τον βίαιο θάνατο αλλά και για τη ζωή που θα μπορούσε να ζήσει αλλά δεν της επιτράπηκε.
Αυτό είναι ίσως το πιο σπαρακτικό στοιχείο του βιβλίου: η επιμονή ότι η ζωή της Λιλιάνα έχει πρωτεύουσα σημασία, όχι μόνο ο τρόπος που τελείωσε. Η Λιλιάνα είναι ένας ολοκληρωμένος άνθρωπος με φωνή, σκέψη, παρουσία – και όλα αυτά αξίζουν να ακουστούν, να γραφτούν, να τα θυμόμαστε. Δεν είναι ένα ακόμα θύμα, δεν είναι μια στεγνή στατιστική.
Στο σημερινό Μεξικό – όπως και στην Ελλάδα αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο – οι γυναίκες εξακολουθούν να δολοφονούνται κάθε μέρα. Το έργο της Ριβέρα Γκάρσα δεν αφορά μόνο το παρελθόν. Αφορά το τώρα. Είναι μια σπαρακτική υπενθύμιση ότι πίσω από κάθε στατιστική υπάρχει μια ζωή που άξιζε να ανθίσει – και είχε κάθε δικαίωμα να ανθίσει.
Αναλογίστηκα πόσο συχνά οι γυναίκες, ειδικά όσες υπήρξαν θύματα βίας, μιλούν μέσω άλλων και όχι μέσα από τη δική τους φωνή. Η Ριβέρα Γκάρσα επιστρέφει το μικρόφωνο στη Λιλιάνα. Της παραδίδει ξανά τον λόγο – έστω και μέσα από τη μνήμη.
Η συγγραφέας χρησιμοποιεί μια γλώσσα συγκλονιστική: κοφτερή, ωμή και ποιητική ταυτόχρονα. Κάποιες φράσεις αναγκάζεσαι να τις διαβάσεις δυνατά για να αποκτήσουν το σχήμα που τους αξίζει. Το κείμενο έχει μια τρυφερότητα που σε κάνει να νιώθεις πως η Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα κάθεται απέναντί σου και σου διηγείται τα γεγονότα σαν να είναι στενή σου φίλη. Και νιώθεις πως η Λιλιάνα είναι σίγουρα φίλη σου και πως η συγγραφέας κέρδισε το στοίχημα γιατί κατάφερε να θυμάσαι για πάντα αυτή την 20χρονη κοπέλα που δολοφονήθηκε.
Σε εκείνο το συγκεχυμένο, δυσανάγνωστο γράμμα, η Λιλιάνα έκανε λόγο για ένα παιχνίδι. Ένα παιχνίδι στο οποίο ήξερε ότι μπορούσε να κερδίσει και ότι μπορούσε να χάσει. Μια μάχη τιτάνων σε μια οργισμένη πόλη. Μέχρι την τελευταία στιγμή, η Λιλιάνα νόμιζε ότι μπορούσε να αντιμετωπίσει μόνη της την πατριαρχία και ότι μπορούσε να τη νικήσει.
Η συγγραφέας έχει πει πως δεν πιστεύει στο «κλείσιμο» μιας οποιαδήποτε κατάστασης, σε αυτό που στα αγγλικά λέμε closure, και αυτό είναι εμφανές σε ένα βιβλίο σαν αυτό που δεν προσφέρει κάθαρση: Ο δολοφόνος δεν έχει τιμωρηθεί. Ο πόνος δεν έχει περάσει. Αλλά η ίδια η πράξη της γραφής και της μνήμης φέρουν μέσα τους μια μορφή δικαιοσύνης και μια άρνηση της λήθης. Και ίσως, με αυτό τον τρόπο, το ίδιο το βιβλίο να φέρει μαζί του μια δική του μορφή δικαίωσης – μια δικαίωση ατελής αλλά και απολύτως απαραίτητη.
Σε αυτό το σημείο να αναφέρω κάτι που με συγκλόνισε και που ανακάλυψα μετά από πολλή έρευνα (και που αν θέλεις μπορείς να μη διαβάσεις αυτή την παράγραφο αν δεν το έχεις διαβάσει ακόμα το βιβλίο αλλά να επανέλθεις μετά γιατί περιέχει ένα spolier για την αληθινή έκβαση της ιστορίας που δεν αναφέρεται στο βιβλίο). Όταν εκδόθηκε το βιβλίο το 2023, η συγγραφέας δημοσιοποίησε το email της για να σταλθούν τυχόν πληροφορίες για το πού βρίσκεται σήμερα ο δράστης (η αστυνομία έχασε αμέσως τα ίχνη του πριν από τριάντα χρόνια και δεν τον βρήκε ποτέ) και κάποιος επικοινώνησε μαζί της και η συγγραφέας βρήκε τον δράστη και έμαθε ότι τόσα χρόνια ζούσε στην Αμερική με άλλο όνομα και πως πέθανε το 2020.
Εξαιρετική η μετάφραση από την Ασπασία Καμπύλη και την Χριστίνα Φιλήμονος και εξαιρετική η ποιότητα των εκδόσεων Carnivora εν γένει.
Το διάβασμα συχνά έμοιαζε σαν να περιπλανιέμαι μέσα σε ένα παλάτι μνήμης, αυτό που λέμε στα αγγλικά ως mind palace, όπου κάθε δωμάτιο κρατά κάτι σπαρακτικά όμορφο και συναισθηματικά αφόρητο ταυτόχρονα.
Τελείωσα το βιβλίο «το Αήττητο Καλοκαίρι της Λιλιάνα» νιώθοντας πως μου έχει κοπεί η ανάσα. Δεν πρόκειται για ένα βιβλίο που το κλείνεις, το επιστρέφεις στο ράφι και συνεχίζεις τη ζωή σου. Είναι ένα βιβλίο που σε ακολουθεί, που σε στοιχειώνει, που σε πληγώνει σαν μια μαχαιριά που βαθαίνει με το χρόνο. Η Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα έγραψε ένα βιβλίο που αρνείται τη σιωπή, την παρηγοριά και τη λήθη. Η Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα έγραψε ένα βιβλίο εξωπραγματικά δύσκολο συναισθηματικά στην ανάγνωσή του και ταυτόχρονα ένα βιβλίο σημαντικό. Κι όταν το τελείωσα, αναρωτήθηκα: Τι χρωστάμε στους νεκρούς; Και τι χρωστάμε στην αλήθεια; Τι χρωστάμε στους ίδιους μας τους εαυτούς;
Έγραψα αυτή την εκτενή κριτική όχι μόνο για το βιβλίο αυτό καθεαυτό, όχι μόνο για την υπέροχη συγγραφέα αλλά και για την Λιλιάνα. Για την κάθε Λιλιάνα.
Το βιβλίο «Το Αήττητο Καλοκαίρι της Λιλιάνα» της Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Carnivora σε μετάφραση Ασπασίας Καμπύλη και Χριστίνας Φιλήμονος.
Η Cristina Rivera Garza στο Instagram
Λίγα λόγια για τη συγγραφέα:
Η Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα (Ματαμόρος, 1η Οκτωβρίου 1964), πολυβραβευμένη συγγραφέας και ακαδημαϊκός, είναι σήμερα διευθύντρια του διδακτορικού προγράμματος δημιουργικής γραφής στα ισπανικά στο Πανεπιστήμιο του Χιούστον. Η ανατρεπτική αφήγηση της δολοφονίας της αδελφής της, που συνδυάζει στοιχεία απομνημονευμάτων, φεμινιστικής δημοσιογραφικής έρευνας και ποιητικής βιογραφίας, κέρδισε το βραβείο Pulitzer 2024 στην κατηγορία Απομνημονεύματα ή Αυτοβιογραφία και ήταν φιναλίστ για τα National Book Awards 2023. Το 2020 έλαβε την υποτροφία MacArthur, ενώ έχει τιμηθεί και με το βραβείο Sor Juana Inés de la Cruz.
Περισσότερες προτάσεις για βιβλία μπορείτε να δείτε εδώ