Η μικρή μέσα στο σκοτεινό δάσος του Philippe Minyana
Γράφει η Λουκία Μητσάκου
Τι σημαίνει να χάνεις τη φωνή σου και να μην μπορείς να πεις την αλήθεια σου; Τι συμβαίνει όταν κάποιος χάνει την αθωότητά του με βίαιο τρόπο – και πώς συνεχίζει να υπάρχει όταν το σώμα του γίνεται μάρτυρας και τεκμήριο της φρίκης; Πώς διασώζεται η ψυχή όταν κανείς δεν μπορεί να ακούσει την κραυγή της; Όταν οι ενήλικες είναι οι θύτες, ποιος απομένει να προστατεύσει το παιδί; Είναι το τέρας πάντα ο άλλος, ο ξένος, ο μακρινός άγνωστος – ή μπορεί να κρύβεται μέσα στα πιο οικεία μας πρόσωπα; Μήπως οι αρχαίοι μύθοι είναι τελικά απόλυτα επίκαιροι – και λειτουργούν ως αποθέματα συλλογικής μνήμης και τραύματος; Μπορεί η αφήγηση του τραύματος να γίνει πράξη αντίστασης και φροντίδας; Και τελικά, πόση αλήθεια αντέχουμε να δούμε όταν το τραύμα μεγεθύνεται μπροστά στα μάτια μας;
Αυτά και πολλά ακόμα ερωτήματα θέτει η απόλυτα συναρπαστική και πρωτότυπη παράσταση «Η μικρή μέσα στο σκοτεινό δάσος» σε σκηνοθεσία του Παντελή Δεντάκη στο Σύγχρονο Θέατρο, μια παράσταση με έντονο συναισθηματικό αντίκτυπο στον θεατή, μια θεατρική εμπειρία που δεν την παρακολουθείς απλώς αλλά τη βιώνεις με το σώμα και την ψυχή σου.
Ο αρχαίος μύθος της Φιλομήλας και της Πρόκνης είναι ένας από τους πιο σκοτεινούς της ελληνικής μυθολογίας: βιασμός, φίμωση, εκδίκηση και μεταμόρφωση. Ο Τηρεύς, βασιλιάς της Θράκης, βιάζει τη Φιλομήλα και της κόβει τη γλώσσα για να την κάνει να σωπάσει. Όμως εκείνη βρίσκει τρόπο να αποκαλύψει την αλήθεια στην αδελφή της, την Πρόκνη, η οποία αποφασίζει να εκδικηθεί φρικτά.
Η παράσταση «Η μικρή μέσα στο σκοτεινό δάσος» του Philippe Minyana σε σκηνοθεσία Παντελή Δεντάκη δεν αφηγείται απλώς έναν αρχαίο μύθο – τον μεταμορφώνει μπροστά στα μάτια μας σε έναν σύγχρονο εφιάλτη, απτό και σπαρακτικό. Ο μύθος Πρόκνη και Τηρεύς, έτσι όπως τον συναντάμε στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου, διαθλάται μέσα από μια σύνθεση θεάτρου, μικρογλυπτικής, video art, κινηματογράφου και μουσικής, δημιουργώντας ένα σκηνικό σύμπαν όπου η φρίκη του τραύματος αποκτά σώμα, μορφή και ήχο.
Τα μέσα αυτά δεν λειτουργούν διακοσμητικά για εντυπωσιασμό του θεατή. Αντίθετα, είναι φορείς μνήμης και πόνου, εργαλεία που χτίζουν έναν απόκοσμο μικρόκοσμο, έναν κόσμο όπου το φαντασιακό συναντά το εσωτερικό σκοτάδι. Μέσα από τη συνεχή εναλλαγή μικρογραφίας και μεγέθυνσης, η βία – συναισθηματική, σωματική, συμβολική – απογυμνώνεται από κάθε αισθητικό φίλτρο και φτάνει στον θεατή ωμή, σχεδόν σωματικά βιωμένη. Δεν είναι μια παράσταση που απλώς την παρακολουθείς ως άπραγος θεατής: είναι μια εμπειρία που κατοικεί μέσα σου και σε ακολουθεί.
Αξίζει να αναφερθούμε στην ευφυή, σχεδόν ανατριχιαστική χρήση των μικροσκοπικών γλυπτών – αυτών των φαινομενικά αθώων, εύθραυστων μορφών, που μοιάζουν με παιχνίδια ή με κατάλοιπα από κάποιον ξεχασμένο εφιάλτη της παιδικής μας ηλικίας. Στην αρχή, μοιάζουν σχεδόν αθώα· όμως όσο η δράση εξελίσσεται και οι φιγούρες προβάλλονται γιγαντωμένες στο video wall, αποκτούν μια αλλόκοτη δύναμη, εμφανίζονται τεράστιες, παραμορφωμένες, σχεδόν απειλητικές. Και τότε είναι σαν κάτι μέσα σου να σπάει: η απόσταση ανάμεσα στο μικρό και το τεράστιο καταρρέει. Η βία μεγεθύνεται μπροστά στα μάτια σου, χωρίς να έχεις πού να κρυφτείς. Νιώθεις το τραύμα να υλοποιείται μπροστά σου. Δεν είναι πια αφήγηση, δεν είναι πια μια αφηρημένη ιδέα. Είναι εικόνα, ύλη, αναπνοή. Νιώθεις να σε κατακλύζει – όχι μόνο συναισθηματικά αλλά και σωματικά.
Η εικαστική αισθητική των γλυπτών – σχεδόν στοιχειωμένη – μου θύμισε την έννοια του ανοίκειου κατά τον Freud (uncanny – Das Unheimliche), εκεί όπου κάτι φαινομενικά οικείο, όπως ένα παιδικό παιχνίδι ή ένα μικρό γλυπτό, αποκτά διαστάσεις απειλής, φόβου και υπαρξιακής ταραχής. Ο Freud έλεγε πως το ανοίκειο είναι εκεί όπου το καταπιεσμένο επιστρέφει, εκεί όπου το θαμμένο τραύμα αρνείται να μείνει θαμμένο. Και εδώ, ο σκηνοθέτης φαίνεται να ενσωματώνει αυτήν ακριβώς την οπτική. Τα γλυπτά αυτά μοιάζουν στοιχειωμένα από τη βία που αφηγούνται – δεν την αναπαριστούν απλώς, την ενσαρκώνουν. Η εν λόγω αισθητική των γλυπτών δεν σε αφήνει να ξεχάσεις ούτε για μια στιγμή ότι αυτό που παρακολουθείς δεν είναι παραμύθι: Είναι ένας εφιάλτης και είναι απόλυτα αληθινός. Ο βασιλιάς, με τη σκληρή, αλλόκοτη μορφή του, δεν είναι απλώς ένας χαρακτήρας: είναι η ίδια η μορφή της βίας προσωποποιημένη. Είναι το τέρας που δεν προέρχεται από το φανταστικό αλλά από την ανθρώπινη πραγματικότητα. Είναι η εξουσία, είναι η πατριαρχία, είναι η έμφυλη βία. Είναι το τέρας που κρύβει η ίδια η σημερινή κοινωνία στα σωθικά της. Δεν πρόκειται για μια «διασκευή» αρχαίου μύθου αλλά για ένα θεατρικό τελετουργικό ανάσυρσης συλλογικής μνήμης και τραύματος.
Η επιλογή του σκηνοθέτη να χρησιμοποιήσει αυτή τη διαρκή εναλλαγή μικρόκοσμου και μακρόκοσμου δημιουργεί μια εμπειρία που σε εμπλέκει συναισθηματικά. Δεν κοιτάς απλώς τα πρόσωπα της ιστορίας – σε κοιτούν κι εκείνα πίσω, σε ρωτούν, σε προκαλούν να πάρεις θέση, να νιώσεις, να θυμηθείς, να μην ξεχάσεις. Πρόκειται για μια τελετουργία ενσώματης αφήγησης του τραύματος κι εσύ δεν είσαι πια απλός θεατής. Είσαι μάρτυρας. Είναι μια από τις σπάνιες περιπτώσεις θεάτρου, όπου η μορφή δεν στολίζει απλώς το περιεχόμενο αλλά το αποκαλύπτει. Και αυτή η συναισθηματική εμπλοκή που προκαλεί η σκηνοθεσία – διακριτική αλλά αμείλικτη – είναι ένα αξιέπαινο κατόρθωμα.
Το κείμενο του Philippe Minyana (La Petite dans la forêt profonde) χαρακτηρίζεται από απλότητα και βαθιά ένταση.
Ο Παντελής Δεντάκης αναλαμβάνει τη σκηνοθεσία και μας χαρίζει μια παράσταση πρωτότυπη, φρέσκια και απόλυτα βιωματική. Δημιουργεί μιας σπάνιας αισθητικής ατμόσφαιρα με εικαστικό ενδιαφέρον και κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον του θεατή μέχρι το τελευταίο λεπτό.
Ο Παντελής Δεντάκης δεν σκηνοθετεί απλώς ένα θεατρικό έργο αλλά δημιουργεί ένα πολυαισθητηριακό τελετουργικό ανάδυσης του τραύματος. Η ματιά του Δεντάκη είναι πράγματι μια εξαιρετικά ευφυής και πολυεπίπεδη σκηνοθετική πρόταση – μια σύνθεση μέσων που δεν λειτουργεί μόνο για να «ντύσει» τον μύθο, αλλά για να τον ανασυνθέσει εκ νέου σε ένα νέο, υβριδικό θεατρικό σύμπαν.
Η επιλογή να αφηγούνται δύο ηθοποιοί τον μύθο αλλά και να ερμηνεύουν πολλαπλούς ρόλους προφορικά (μέσω μικροφώνων) και σωματικά (με τη μετακίνηση των μικρογλυπτών) τους καθιστά φορείς της ιστορίας, αφηγητές που μιλούν για τους ήρωες, ήρωες, από μηχανής θεούς και πολλά άλλα πράγματα ταυτόχρονα. Οι ερμηνευτές γίνονται φορείς φωνής, μνήμης και διαμεσολαβημένης εμπειρίας. Γίνονται και αυτοί μέρος του τραύματος, γίνονται ταυτόχρονα μάρτυρες και μέσα αναπαράστασης.
Με φανερή γνώση των οπτικοακουστικών εργαλείων και σεβασμό στη βαρύτητα του υλικού, ο σκηνοθέτης συνθέτει ένα σκηνικό σύμπαν που δεν επενδύει στο ρεαλιστικό αλλά στο συμβολικό.
Η χρήση των μικρογλυπτών και ταυτόχρονα η προβολή τους σε μεγέθυνση σε μια μεγάλη οθόνη αποτελεί μια εξαιρετική μεταφορά για το πώς το τραύμα που μοιάζει μικρό, γίνεται τεράστιο όταν το δούμε προσεκτικά από κοντά και για το πώς η βία λειτουργεί σιωπηλά αλλά και μεγεθύνεται όταν αποκαλυφθεί. Πρόκειται για μια εξαίσια σκηνοθετική επιλογή που μαγνητίζει τον θεατή και τον «ξεβολεύει» από όλα όσα έχει συνηθίσει αγγίζοντάς τον συναισθηματικά με πρωτόγνωρο τρόπο.
Ο Παντελής Δεντάκης καταφέρνει να προβάλλει την εμπειρία του τραύματος και της βίας όχι ως απλά γεγονότα αλλά ως πολυφωνικές, οπτικοακουστικές εμπειρίες. Ταυτόχρονα, εξερευνά το πώς ο μύθος παραμένει ζωντανός σήμερα – όχι ως διδαχή αλλά ως τραυματική ανακύκλωση βίας.
Η αισθητική των γλυπτών, που μοιάζουν με υβρίδια θεάτρου σκιών, μπαρόκ κουκλοθεάτρου και εφιαλτικής παιδικής φαντασίας και καταφέρνει να συνδυάσει το υπερρεαλιστικό με το τελετουργικό μάς παραπέμπει στην ιδέα πως δεν έχουμε ρεαλισμό αλλά έναν συμβολικό ρεαλισμό, που ακουμπά στο γκροτέσκο και στο μαγικό.
Το γεγονός ότι ο θεατής νιώθει αγωνία ακόμα και αν γνωρίζει την ιστορία είναι ενδεικτικό της επιτυχίας της σκηνοθεσίας να ξαναγράψει την εμπειρία του μύθου όχι ως αφήγηση αλλά ως βίωμα. Και σε αυτό, η χρήση video art και ηχητικών/μικροφωνικών εφέ ενισχύει την αίσθηση του ψυχολογικού θρίλερ και ο θεατής νιώθει σχεδόν σαν να μπαίνει σε ένα σκοτεινό παραμύθι που δεν τελειώνει ποτέ. Ο Παντελής Δεντάκης μας χαρίζει μια αφήγηση σεξουαλικής βίας, φίμωσης, επιβολής, σιωπής και, τελικά, γυναικείας αντίδρασης και εκδίκησης χωρίς να παραθέτει απλώς τα γεγονότα αλλά δείχνοντάς μας πώς δουλεύει το τραύμα: επαναλαμβάνεται, μεγαλώνει (μέσω της μεγέθυνσης των γλυπτών), στοιχειώνει, μεταφέρεται από πρόσωπο σε πρόσωπο.
Με αυτό τον τρόπο, η «μικρή μέσα στο σκοτεινό δάσος» μέσα από την ευφυέστατη και ευαίσθητη σκηνοθετική ματιά του Παντελή Δεντάκη αναδεικνύεται σε ένα χαρακτηριστικό δείγμα του trauma theatre ή αλλιώς του θεάτρου του τραύματος, όπου το τραύμα δεν περιγράφεται αλλά βιώνεται. Και η σκηνοθεσία του Παντελή Δεντάκη με τόλμη, φροντίδα και αισθητική πληρότητα, δεν ζητά απλώς να δούμε την αλήθεια: μας καλεί να τη νιώσουμε, να την κουβαλήσουμε και, ίσως, να μην την ξεχάσουμε ποτέ. Πρόκειται για μία φρέσκια και οξυδερκή σκηνοθετική ματιά που αξίζει πολλά συγχαρητήρια.
Ιδιαίτερη μνεία αξίζει στην Κλειώ Γκιζελή, η οποία επιμελείται τα μικρογλυπτά. Τα έργα της, εύθραυστα και ταυτόχρονα στοιχειωμένα, αποτελούν όχι απλώς σκηνικά αντικείμενα αλλά φορείς αφήγησης και συναισθήματος.
Τα video art και οι φωτισμοί του Αποστόλη Κουτσιανικούλη αναδεικνύουν το φάσμα του ορατού και του υποσυνείδητου, προσφέροντας μια ατμόσφαιρα που ενισχύει καθοριστικά το ψυχολογικό βάθος της παράστασης.
Η σκηνική εγκατάσταση του Νίκου Δεντάκη λειτουργεί ως ένα σύμπαν πολλαπλών επιπέδων: ένα μεταβατικό τοπίο που μοιάζει να ισορροπεί ανάμεσα στο παραμύθι και τον εφιάλτη.
Η μουσική σύνθεση του Σταύρου Γασπαράτου, σε συνεργασία με τον Γιώργο Μιζήθρα, εντείνει την εσωτερική ένταση της αφήγησης, λειτουργώντας άλλοτε υπόγεια και άλλοτε αποκαλυπτικά, σαν παλμός που διαπερνά τη σκηνική δράση.
Οι δύο ερμηνευτές, ο Πολύδωρος Βογιατζής και η Κατερίνα Λούβαρη-Φασόη, σήκωσαν στους ώμους τους μια τεράστια ερμηνευτική πρόκληση – και την έφεραν εις πέρας με συγκλονιστικό τρόπο. Στο απαιτητικό σκηνικό τοπίο της παράστασης, όπου ο λόγος διακόπτεται, μεταμορφώνεται και υποστηρίζεται από εικαστικά και ηχητικά μέσα, οι δύο ηθοποιοί στάθηκαν πυλώνες συναισθηματικής αλήθειας. Εναλλάσσοντας ρόλους, αφηγήσεις και εκφραστικά μέσα, κατάφεραν να συγκροτήσουν ένα δίπολο όπου το τραύμα, η βία και η επιβίωση αποκτούν ανθρώπινη φωνή και σάρκα.
Η Κατερίνα Λούβαρη-Φασόη απέδωσε την τραυματισμένη παιδική εμπειρία με μια καθηλωτική αμεσότητα και με μια φωνή συναρπαστική. Η ερμηνεία της, λιτή αλλά γεμάτη εσωτερική ένταση, μετέδιδε όχι μόνο πόνο αλλά και κάτι από τη σιωπηρή δύναμη εκείνων που επιβιώνουν χωρίς να μπορούν να μιλήσουν. Κάθε βλέμμα, κάθε παύση, κάθε δισταγμός της γινόταν μέρος της αφήγησης – ένα είδος ενσώματου ποιήματος, γεμάτο ρωγμές και υπόγεια συγκίνηση. Κατάφερε να αποδώσει τον τρόμο, την απορία και την εκδικητική ορμή της μικρής ηρωίδας αλλά και της μεγάλης της αδερφής με αλήθεια που ανατρίχιαζε.
Ο Πολύδωρος Βογιατζής εντυπωσίασε με την ερμηνευτική του ωριμότητα και τη μοναδική ποιότητα της φωνής του. Είτε ως αφηγητής είτε ως δρων πρόσωπο, διαχειρίστηκε τη βία, την ενοχή και το σκοτάδι με συγκράτηση αλλά και ένταση. Η φωνή του – καθαρή, υποβλητική, σχεδόν μουσική – λειτουργούσε σαν ένα επιπλέον δραματουργικό εργαλείο που αναδείκνυε το βάθος της αφήγησης. Με αξιοθαύμαστη ισορροπία, μετακινούταν από την τρυφερότητα στην απειλή και από την ουδετερότητα στη συναισθηματική συμμετοχή, αναδεικνύοντας τις σκοτεινές πλευρές της ιστορίας χωρίς περιττές υπερβολές. Ήταν μια ερμηνεία γεμάτη βάθος, ακρίβεια και ευαισθησία.
Πώς θεραπεύεται ένα τραύμα που δεν ειπώθηκε ποτέ; Και πώς μπορεί να συμφιλιωθεί κανείς με ένα παρελθόν που δεν ειπώθηκε αλλά εγκαταστάθηκε μέσα του σαν σκιά;
Η παράσταση «Η μικρή μέσα στο σκοτεινό δάσος» δεν αναφέρεται απλώς σε έναν αρχαίο μύθο. Εμβαθύνει στο σήμερα, φωτίζοντας τις σκιές της σύγχρονης κοινωνίας. Η σιωπή που περιβάλλει το τραύμα δεν είναι τυχαία – είναι κοινωνικά επιβεβλημένη. Η βία που ξετυλίγεται επί σκηνής είναι ίδια με τη βία που κουβαλούν ακόμα τα σώματα των γυναικών, των παιδιών, των πιο ευάλωτων – βία έμφυλη, θεσμική, κανονικοποιημένη. Δεν είναι το τέρας «ο άλλος» – είναι το σύστημα, είναι η καθημερινότητα, είναι αυτό που προσπερνάμε, είναι οι ρόλοι που δεν αμφισβητούνται ποτέ.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η «μικρή» δεν είναι μόνο ένα θύμα. Είναι επίσης μια φωνή. Και η απόδοση της ιστορίας της δεν είναι απλώς καταγραφή του τραύματος αλλά μια πράξη αντίστασης. Είναι η μνήμη που δεν σβήνει, η κραυγή που τελικά ακούγεται, η εικόνα που δεν σε αφήνει να ξεχάσεις. Αυτή η παράσταση μιλάει για την εκδίκηση, όχι ως αιματοχυσία, αλλά ως αποκατάσταση της ισορροπίας: ως πολιτική και ψυχική πράξη ανάκτησης του ελέγχου.
Σε κοινωνικό και υπαρξιακό επίπεδο, φέρνει στην επιφάνεια τη ριζοσπαστική δύναμη της τέχνης να αποκαλύπτει όσα κρύβονται πίσω από τη «φυσικότητα» της κακοποίησης. Το τραύμα γίνεται κοινή γλώσσα και η αφήγηση, πράξη φροντίδας και πράξη φεμινιστικής χειραφέτησης.
Ο Ρολάν Μπαρτ έλεγε πως «Το τραύμα δεν λέει τίποτα· το τραύμα δείχνει». Κι εδώ, το τραύμα «δείχνεται» και απαιτεί να το δούμε. Απέναντι στη βία, η παράσταση αντιτάσσει την αλήθεια. Απέναντι στη σιωπή, τη φωνή. Απέναντι στον φόβο, τη γνώση. Και τελικά, το θέατρο γίνεται ένας τόπος όπου το ανείπωτο μπορεί να υπάρξει – και επιτέλους να ακουστεί.
Η παράσταση «Η μικρή μέσα στο σκοτεινό δάσος» σε σκηνοθεσία Παντελή Δεντάκη είναι μια άκρως συναρπαστική και πρωτότυπη παράσταση που στοιχειώνει τον θεατή και ευτυχεί μέσα από την ευφυέστατη σκηνοθετική ματιά και τις εκπληκτικές ερμηνείες των ηθοποιών της.
Ταυτότητα παράστασης:
Η μικρή μέσα στο σκοτεινό δάσος
Σύγχρονο Θέατρο
Κείμενο: Philippe Minyana
Μετάφραση: Δήμητρα Κονδυλάκη
(στο πλαίσιο του Εργαστηρίου Θεατρικής Μετάφρασης του Γαλλικού Ινστιτούτου)
Σκηνοθεσία: Παντελής Δεντάκης
Δημιουργία μικρών γλυπτών: Κλειώ Γκιζελή
Video art/φωτισμοί: Αποστόλης Κουτσιανικούλης
Σκηνική εγκατάσταση: Νίκος Δεντάκης
Κοστούμια: Κική Γραμματικοπούλου
Μουσική: Σταύρος Γασπαράτος (σε συνεργασία με τον Γιώργο Μιζήθρα)
Τεχνικός σύμβουλος: Παναγιώτης Φουρτούνης
Φωτογραφίες: Δομνίκη Μητροπούλου / Αποστόλης Κουτσιανικούλης
Παραγωγή: Ομάδα Black Forest, Les Visiteurs du Soir, Πολιτιστικός οργανισμός ΛΥΚΟΦΩΣ, Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων
Παίζουν οι ηθοποιοί
Πολύδωρος Βογιατζής, Κατερίνα Λούβαρη-Φασόη