Βρυκόλακες του Χένρικ Ίψεν
Γράφει η Βίβιαν Μητσάκου
Δύο μεταφορές σε Αθηναϊκές σκηνές φέτος του αριστουργήματος του Χένρικ Ίψεν «Οι Βρυκόλακες» δοσμένες με διαφορετική σκηνοθετική προσέγγιση.
Γραμμένο το 1881, το έργο Βρυκόλακες του Χένρικ Ίψεν υπήρξε ένα από τα πιο προκλητικά κείμενα του 19ου αιώνα. Αγγίζοντας θέματα όπως η υποκρισία της αστικής ηθικής, η υποκρισία του κλήρου, η αποπνικτική ηθικολογία, η κληρονομικότητα, η ασθένεια, η ελευθερία της βούλησης, η χαλάρωση του οικογενειακού ιστού και το ακανθώδες ζήτημα της ευθανασίας. Το έργο αντιμετωπίστηκε αρχικά με αποστροφή. Σήμερα θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα έργα της παγκόσμιας δραματουργίας και εξαιρετικά επίκαιρο λόγω των θεμάτων που αγγίζει. Το έργο έχει χαρακτηριστεί σαν ένα πορτρέτο ανθρώπων εγκλωβισμένων σε σιωπές, ντροπές και ανεκπλήρωτες ζωές.
Νορβηγία στα τέλη του 19ου αιώνα. Η κυρία Άλβινγκ (Ασπασία Κράλλη) υποδέχεται τον γιό της Όσβαλντ (Μιχάλης Καλαμπόκης) που λείπει χρόνια από το πατρικό του σπίτι. Επιστρέφει για να παραστεί στα εγκαίνια ενός ιδρύματος που κτίστηκε στη μνήμη του πατέρα του, λοχαγού Άλβινγκ. Ή μήπως δεν είναι μόνο αυτή η αιτία της επιστροφής; Εδώ καταφθάνει για τις τελευταίες λεπτομέρειες των εγκαινίων ο Πάστορας Μάντερς (Φίλιππος Σοφιανός), που θα εκφωνήσει και τον λόγο εκθειάζοντας την μεγάλη προσφορά του ευυπόληπτου λοχαγού Άλβινγκ. Μαζί με την Κα Άλβινγκ μένει και η Ρεγγίνα (Ερατώ Πίσση), ψυχοκόρη της οικογένειας. Ο πατέρας της Ρεγγίνας, Ένγκστραντ (Νίκος Παντελίδης) έχει σπουδαία σχέδια για το μέλλον του και ζητά από την κόρη του να τον ακολουθήσει. Η Ρεγγίνα έχει, όμως, και αυτή τα δικά της σχέδια για την ζωή.
Όλοι οι ήρωες του Ίψεν κουβαλούν βαριά μυστικά. Το παρελθόν στοιχειώνει τους ήρωές μας και τα μυστικά που χρόνια κρατούσαν μέσα τους θα τους ακολουθούν σαν φαντάσματα, σαν βρυκόλακες. Τίποτα δεν θα είναι πια το ίδιο μετά από αυτή την ημέρα.
Ο σκηνοθέτης Κοραής Δαμάτης βυθίστηκε στα υπόγεια νοήματα της γραφής του Ίψεν και μας παρέδωσε μια άρτια και καλοδουλεμένη παράσταση, εστιάζοντας στην αγωνιώδη τρυφερότητα των ηρώων απέναντι στον πόνο που προκάλεσε το παρελθόν και τις θλιβερές συνέπειές τους στο σήμερα. Κάνοντας μία δραματουργική απόκλιση από το αρχικό κείμενο, μιλά ανοιχτά για το θέμα της ευθανασίας που σήμερα απασχολεί την σύγχρονη κοινωνία, δίνοντάς μας ξεκάθαρα την προσωπική του άποψη: Μια δήλωση για το δικαίωμα στον αξιοπρεπή θάνατο.
Η κα Άλβινγk παρουσιάζεται σε αναπηρικό καροτσάκι, ένα εύρημα λιτό και συγχρόνως έντονα φορτισμένο συναισθηματικά. Ο Κοραής Δαμάτης με αυτό του το σκηνοθετικό εύρημα θέλει να τονίσει την συναισθηματική παράλυση της Κας Άλβινγκ και τον εγκλωβισμό της σε μια ζωή που δεν ήταν η ζωή που επιθυμούσε να ζήσει. Και τώρα τα λάθη, οι οδυνηρές σκηνές, οι «βρυκόλακες» του παρελθόντος που έκρυβε βαθιά μέσα της, την εκδικούνται καθηλώνοντάς την σε μια αναπηρική καρέκλα. Ο Κοραής Δαμάτης ασπάζεται την σημερινή ιατρική άποψη ότι όλες οι ψυχαναγκαστικές καταστάσεις που βιώνουμε για μεγάλα χρονικά διαστήματα μετατρέπονται αργά ή γρήγορα σε ασθένεια. Η Κα Άλβινγκ βρίσκει την δύναμη, σύμφωνα πάντα με την σκηνοθετική προσέγγιση, να σηκωθεί όταν παίρνει την πιο σπαρακτική απόφαση της ζωής της. Μια πράξη οδυνηρή για μια μάνα, ορμώμενη όμως από την βαθιά αγάπη που νιώθει για τον μοναχογιό της. Η ευθανασία παρουσιάστηκε εδώ σαν καθαρά ανθρώπινη λύτρωση. Μια σκηνοθετική προσέγγιση που φώτισε τον πόνο και το τραύμα με τρυφερότητα και τόλμη.
Μπαίνοντας στην θεατρική αίθουσα του Θεάτρου ΕΛΕΡ εντυπωσιάζεσαι από τα πανέμορφα και εντυπωσιακά σκηνικά της Άννας Μαχαιριανάκη, όπου κυριαρχεί το κόκκινο χρώμα παντού – στα έπιπλα, στους τοίχους. Το πάθος, η ντροπή, το αίμα, η διαφθορά της οικογένειας Άλβινγκ συνοψίζονται σε αυτό το χρώμα. Όλα είναι κόκκινα αλλά τίποτα δεν φαίνεται υπερβολικό. Είναι σαν οι ήρωές μας να βρίσκονται φυλακισμένοι μέσα σε έναν εσωτερικό κόσμο ενοχής, καταπίεσης και πάθους. To σκηνικό μοιάζει σαν μια φωτιά που θέλει να κάψει τα όνειρά τους.
Ατμοσφαιρικοί οι φωτισμοί της Άννας Σμπώκου, καταφέρνουν τα φωτίσουν με επιτυχία τις ψυχικές διακυμάνσεις των ηρώων.
Κλασικά τα κοστούμια της Άννας Μαχαιριανάκη μας μεταφέρουν στην εποχή που διαδραματίζεται η ιστορία.
Απαλή σαν χάδι η μουσική της Δήμητρας Γαλάνη, κινήθηκε στην ίδια ευαίσθητη γραμμή με την σκηνοθεσία. Μια μουσική συναρπαστική και συγχρόνως διακριτική. Ήταν παρούσα σαν συναισθηματική ανάσα, συνοδεύοντας την δραματική ένταση της παράστασης χωρίς να την πνίγει.
Αξιοσημείωτος ο ήχος της βροχής στην τζαμαρία του σπιτιού, που έμοιαζε να περιγράφει την ταραχώδη ψυχολογική κατάσταση των ηρώων.
Η κυρία Άλβινγκ της Ασπασίας Κράλλη ισορροπούσε ανάμεσα στην τραγικότητα και στην ευαισθησία. Η αποκάλυψη της πραγματικής της ζωής και όχι εκείνης που έδειχνε στον κόσμο, σαν να απελευθέρωσε όλους τους «βρυκόλακες» που την τυραννούσαν όλη της την ζωή. Τρυφερή προς τον γιο της Όσβαλντ, δυνατή όταν αποφασίσει να τηρήσει την υπόσχεση που έδωσε στο παιδί της. Μια ερμηνεία λιτή, καίρια και συγκινητική.
Ο Πάστορας Μάντερς ερμηνευόμενος από τον Φίλιππο Σοφιανό, απέκτησε σάρκα και οστά με μια ερμηνεία ευθύβολη, ψυχικά φορτισμένη, με σπάνια αίσθηση του μέτρου και συναισθηματικό βάρος. Mια ερμηνεία συγκλονιστική στην απλότητά της. Χωρίς υπερβολές κατέθεσε έναν πάστορα ανθρώπινο και συγχρόνως δειλό, ηθικά παγιδευμένο στο «τι θα πει ο κόσμος» και βαθιά συγκινητικό.
Ο Μιχάλης Καλαμπόκης με μια καθηλωτική ερμηνεία ερμηνεύει τον Όσβαλντ. Ένα νεαρό παιδί που κουβαλά την σκιά της αρρώστιας του, και ρίχνει το βάρος της κατάστασής του στην έκφυλη ζωή του. Χάνεται στις τύψεις του, μη γνωρίζοντας την κληρονομικότητα που τόσο άδικα κουβαλούσε. Ένα παιδί που του έλειψε η τρυφερότητα της παιδικής του ηλικίας και χαίρεται να παίζει με τα παιδικά του παιχνίδια αφήνοντας το μυαλό του να ξαναγυρίσει στην αθωότητα πριν πέσει το σκοτάδι. Ένας άνδρας που γυρνά όχι απλώς στο πατρικό του σπίτι, αλλά στη ρίζα του πόνου και της μνήμης. Παίζει με το βλέμμα του, τις κινήσεις του σώματός του, τον φόβο, την αγωνία του αύριο. Και όλα αυτά καθρεφτίζονται στο πρόσωπό του. Μια συγκλονιστική, καθηλωτική ερμηνεία από τον Μιχάλη Καλαμπόκη, σε μια κορυφαία στιγμή της μέχρι τώρα καριέρας του.
Την Ρεγγίνα ενσαρκώνει η Ερατώ Πίσση με ερμηνευτική βαρύτητα. Η Ρεγγίνα είναι μια δροσερή νότα, το πιο φρέσκο πρόσωπο στο έργο του Ίψεν αλλά όχι και το πιο αθώο. Η Ερατώ Πίσση μεταμορφώνεται από την ταπεινή ψυχοκόρη της οικογένειας Άλβινγκ, σε μια γυναίκα που διεκδικεί τα δικαιώματά της και φεύγει από το αρχοντικό αναζητώντας την ζωή που ονειρευόταν.
Ο Νίκος Παντελίδης κατάφερε με μεγάλη επιτυχία να αναδείξει τον χαρακτήρα του πονηρού και καιροσκόπου λαϊκού ανθρώπου. Δεν διστάζει μπροστά στην υλοποίηση των μελλοντικών σχεδίων του να καταφύγει και στον εκβιασμό. Μια εξαιρετική ερμηνεία.
Η επιλογή του σκηνοθέτη να αποδώσει με ρεαλισμό τη σκηνή της ευθανασίας, όπου η μητέρα χορηγεί θανατηφόρα ένεση στον γιο της, φορτίζει το φινάλε με σπαρακτική ηθική ένταση και τοποθετεί τον θεατή μπροστά σε ένα επίκαιρο και διαχρονικό ζήτημα: το δικαίωμα στον αξιοπρεπή θάνατο. Η πράξη της μητέρας, πέρα από την τραγική της διάσταση, αποκτά φιλοσοφική και ανθρωπιστική σημασία, προβάλλοντας το δίλημμά της ως ύστατη λύτρωση από τον πόνο και την καταδίκη. Ο σκηνοθέτης, προσεγγίζοντας την ευθανασία ως πράξη βαθιάς ενσυναίσθησης, εγείρει ερωτήματα γύρω από τα όρια της ηθικής και τη δυνατότητα επιλογής του τέλους της ζωής, ειδικά όταν αυτή καθορίζεται από ανίατη ψυχική και σωματική φθορά. Έτσι, ο Ίψεν συνδιαλέγεται με τη σύγχρονη Βιοηθική, θέτοντας στο κέντρο το θεμελιώδες ερώτημα: Πότε η ζωή παύει να είναι δικαίωμα και γίνεται βάρος; Τι σημαίνει δικαίωμα σε έναν αξιοπρεπή θάνατο και, κυρίως, σε μια αξιοπρεπή ζωή;
Στο ιψενικό σύμπαν, η αλήθεια είναι μια βίαιη δύναμη που διαρρηγνύει τους κοινωνικούς ρόλους και εκθέτει τις θεμέλιες ρωγμές της οικογένειας, της πίστης και της ηθικής. Οι ήρωες του Ίψεν, συχνά εγκλωβισμένοι ανάμεσα στην επιταγή του καθήκοντος και την ανάγκη για ελευθερία, μεταφέρουν τη σύγκρουση από το κοινωνικό στο υπαρξιακό επίπεδο.
Οι «Βρυκόλακες» του Ίψεν σε σκηνοθεσία Κοραή Δαμάτη στο Θέατρο Ελέρ είναι μια παράσταση που ευτυχεί μέσα από τις πολύ δυνατές ερμηνείες των πρωταγωνιστών της, την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα και τα νοήματα που μεταδίδει.
Tαυτότητα Παράστασης
Μετάφραση: Ερρίκος Μπελιές
Σκηνοθεσία – Δραματουργική επεξεργασία: Κοραής Δαμάτης
Σκηνικά – Κοστούμια: Άννα Μαχαιριανάκη
Μουσική: Δήμητρα Γαλάνη
Σχεδιασμός φωτισμών: Άννα Σμπώκου
Βοηθός σκηνοθέτη: Άννα Χριστοφόρου
Διανομή με σειρά εμφάνισης:
Ρεγγίνα: Ερατώ Πίσση
Ένγκστραντ: Νίκος Παντελίδης
Πάστορας Μάντερς: Φίλιππος Σοφιανός
Κυρία Άλβινγκ: Ασπασία Κράλλη
Όσβαλντ Άλβινγκ: Μιχάλης Καλαμπόκης
Φωτογραφίες – Βίντεο: Πέτρος Πουλόπουλος
Επικοινωνία: Μαργαρίτα Δρούτσα
Social media: Νικόλαος Παπαδάκης
Διεύθυνση Παραγωγής: Θωμάς Πανδής
Παραγωγή: Αθηναϊκή Σκηνή – Μιχάλης Καλαμπόκης
(Με την συμπαραγωγή της ΑΜΚΕ: Φωτόνιο Τέχνης και Πολιτισμού)
Η παράσταση επιχορηγείται από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού της Ελλάδας.