Νάχτλαντ του Marius von Mayenburg
Γράφει η Λουκία Μητσάκου
Πώς διαχειριζόμαστε το βάρος μιας οικογενειακής (ή ιστορικής) κληρονομιάς όταν αυτή συνδέεται με την ηθική παρακμή; Η τέχνη ορίζεται από μόνη της ή μόνο μέσα από τον δημιουργό της; Με άλλα λόγια, μπορούμε να διαχωρίσουμε το έργο τέχνης από τον καλλιτέχνη; Πώς μετατρέπεται ο ανθρώπινος πόνος και η ιστορική τραγωδία σε εμπόρευμα στη σύγχρονη κοινωνία όπου βασιλεύει ο καταναλωτισμός; Ποια απόφαση θα πάρεις όταν συγκρούονται η ηθική της ατομικής ευθύνης με ανήθικες αλλά επικερδείς επιλογές; Πόσες προκαταλήψεις κρύβουμε βαθιά μέσα μας και πώς αυτές εκφράζονται σε κάθε μας απόφαση;
Αυτά και πολλά ακόμα ενδιαφέροντα ερωτήματα θέτει η πολύ ιδιαίτερη παράσταση Νάχτλαντ του Marius von Mayenburg στο Θέατρο Αποθήκη σε σκηνοθεσία Νικορέστη Χανιωτάκη.
Ο Γερμανός συγγραφέας και δραματουργός Marius von Mayenburg έγραψε το έργο Nachtland το 2022. Το έργο έκανε πρεμιέρα στο θέατρο Schaubühne του Βερολίνου την ίδια χρονιά σε σκηνοθεσία του Τόμας Όστερμαϊερ, ο οποίος είναι και συχνός συνεργάτης του συγγραφέα.
Τι σημαίνει, όμως, ο τίτλος του έργου Νάχτλαντ (Nachtland); Πρόκειται για μια επινοημένη γερμανική λέξη που περιγράφει ένα μέρος όπου κυριαρχεί το αιώνιο σκοτάδι και δεν υπάρχει καμία δυνατότητα για φως. Θα μπορούσαμε να το μεταφράσουμε ως «η γη της νύχτας». Το θεατρικό έργο Νάχτλαντ είναι πράγματι σκοτεινό. Είναι, όμως, ταυτόχρονα και ξεκαρδιστικά αστείο.
Το έργο πραγματεύεται πολλά θέματα όπως την ενοχή (οικογενειακή και κοινωνική), την εμπορευματοποίηση της τέχνης (αλλά και της ανθρώπινης ηθικής), την επίδραση που έχει η πολιτική και οι πολιτικές ιδεολογίες στις ζωές των ανθρώπων αλλά και θέματα όπως η έλλειψη επικοινωνίας και οι σχέσεις στο σύγχρονο κόσμο. Το έργο μιλάει, επίσης, για τον ναζισμό και την άνοδο της Ακροδεξιάς. Το Νάχτλαντ είναι ουσιαστικά μια αλληγορία για την ηθική και κοινωνική παρακμή των σύγχρονων κοινωνιών και συνδυάζει ρεαλιστικά και σουρεαλιστικά στοιχεία, στοιχεία δραματικά και κωμικά. Ο Marius von Mayenburg έχει πει σε συνεντεύξεις του πως βλέπει τον ρόλο του συγγραφέα «ως παρατηρητή που προκαλεί τον θεατή να αναλογιστεί τη θέση του» και αυτό ακριβώς κάνει και σε αυτό το έργο. Το Νάχτλαντ είναι ένα έργο βαθιά πολιτικό που αναλύει το πώς επηρεάζει η πολιτική τη ζωή μας.
Δύο αδέρφια, η Νίκολα κι ο Φιλίπ τσακώνονται καθώς καθαρίζουν το σπίτι του νεκρού πατέρα τους στη Γερμανία. Μόλις βρίσκουν έναν παλιό πίνακα στη σοφίτα με την υπογραφή του καλλιτέχνη «Α. Χίτλερ» η κατάσταση γίνεται όλο και πιο περίπλοκη. Η Νίκολα θέλει να τον πουλήσει, ο Φιλίπ θέλει να τον κρατήσει κι η σύζυγός του, Τζούντιθ, θέλει να τον κάψει.
Η κεντρική θεματική του έργου αφορά τον τρόπο που οι κοινωνίες και τα άτομα διαχειρίζονται την ιστορική μνήμη, ειδικά όταν αυτή συνδέεται με τα πιο σκοτεινά κεφάλαια της ανθρωπότητας, όπως είναι το Ολοκαύτωμα. Το έργο αναδεικνύει τη σύνδεση της Τέχνης με την Ηθική, θέτοντας το ερώτημα για το αν και πώς μπορεί να διαχωριστεί το έργο από τον καλλιτέχνη.
Μπορούμε, άραγε, να διαχωρίσουμε το έργο τέχνης από τον δημιουργό του; Αυτό είναι ένα ερώτημα που μας έχει απασχολήσει πολύ ως κοινωνία.
Η θεωρία της αισθητικής αυτονομίας του Καντ μάς λέει πως ναι, πρόκειται για δύο εντελώς ξεχωριστά πράγματα και μπορούμε να κάνουμε αυτόν τον διαχωρισμό, αφού η τέχνη αξιολογείται μόνο με βάση τα αισθητικά της χαρακτηριστικά, ανεξάρτητα από το ηθικό πλαίσιο του καλλιτέχνη. Με άλλα λόγια, μπορούμε να θεωρούμε κάτι ωραίο χωρίς να είναι απαραίτητο να έχει δημιουργηθεί με τρόπο ηθικό ή από άνθρωπο ηθικό. Το ίδιο υποστηρίζει και ο Νίτσε, ο οποίος θεωρεί ότι η τέχνη ανήκει στη «διονυσιακή» σφαίρα, η οποία ενσαρκώνει την ένταση, τη δημιουργία και την καταστροφή. Η τέχνη δεν υπόκειται σε ηθικούς περιορισμούς και λειτουργεί ως ανεξάρτητη μορφή έκφρασης. Ο Ρολάν Μπαρτ με την θεωρία της «θανάτωσης του δημιουργού» (the death of the author) υποστήριξε ότι ο δημιουργός πρέπει να «πεθαίνει» όταν αξιολογείται ένα έργο τέχνης και υποστηρίζει ότι η τέχνη πρέπει να αποσυνδέεται από τις προσωπικές πεποιθήσεις και την τις πράξεις του καλλιτέχνη και να ερμηνεύεται μόνο με βάση το περιεχόμενο και την επίδραση που έχει στον θεατή.
Υποστηρικτές της ίδιας άποψης τονίζουν πως το να στηρίζεις την τέχνη δεν σημαίνει πως στηρίζεις τις πράξεις του καλλιτέχνη.
Στον αντίποδα, άλλοι υποστηρίζουν πως το έργο τέχνης ορίζεται από τον καλλιτέχνη που το δημιούργησε και δεν μπορούμε να τα διαχωρίσουμε ηθικά. Συγκεκριμένα, ο Αντόρνο αναγνωρίζει την πολιτική διάσταση της τέχνης, θεωρώντας ότι η τέχνη δεν μπορεί να είναι πλήρως αυτόνομη. Ένα έργο τέχνης που φέρει τη σφραγίδα ανήθικων πράξεων ή ιδεολογιών δεν μπορεί να διαχωριστεί εντελώς από αυτές, διότι αυτές επηρεάζουν την κοινωνική του σημασία. Παράλληλα, ο Λέο Τολστόι θεωρεί ότι η τέχνη έχει βαθιά ηθική διάσταση και υποστηρίζει ότι η τέχνη πρέπει να προάγει την ηθική αλήθεια και την πνευματική ανάπτυξη. Αν ένας καλλιτέχνης είναι ανήθικος ή η τέχνη του προάγει κακές αξίες, τότε αυτή δεν πρέπει να αναγνωρίζεται ως τέχνη. Σύμφωνα με τον Τολστόι, η τέχνη δεν μπορεί να διαχωριστεί από την ηθική της ευθύνη.
Το ερώτημα παραμένει ανοιχτό μέχρι σήμερα και έρχεται στην επιφάνεια πολύ συχνά ως θέμα συζήτησης, καθώς εξαρτάται από τη φιλοσοφική οπτική γωνία του καθενός. Στην πράξη πρόκειται για κάτι υποκειμενικό: Δεν μπορείς να επιλέξεις ποιο έργο τέχνης θα σε αγγίξει πραγματικά και δεν μπορείς να επιλέξεις να μην έχεις κάποια αντίδραση όταν πληροφορηθείς για ανήθικες τακτικές που μπορεί να έχει χρησιμοποιήσει ο καλλιτέχνης που το δημιούργησε. Στην περίπτωση του πίνακα του Χίτλερ στο Ναχτλαντ, οι απόψεις των ηρώων διίστανται και η ένταση κορυφώνεται. Άραγε ο ανθρώπινος πόνος μπορεί να γίνει ένα ακόμα εμπόρευμα με στόχο το κέρδος;
Ο Νικορέστης Χανιωτάκης αναλαμβάνει τη μετάφραση του έργου, τη σκηνοθεσία αλλά και τους φωτισμούς. Η μετάφραση μας χαρίζει ένα κείμενο όπου ο λόγος ρέει εύκολα και αβίαστα. Η σκηνοθεσία του Νικορέστη Χανιωτάκη εστιάζει στους γρήγορους, σπιντάτους διαλόγους των πρωταγωνιστών, στα διλήμματα που θέτει το έργο αλλά και τους προβληματισμούς που θέλει να θέσει ο συγγραφέας. Η σκηνοθεσία μάς χαρίζει μια παράσταση γρήγορη με πολύ καλό ρυθμό που δεν κουράζει ποτέ τον θεατή και κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του μέχρι και την τελευταία στιγμή. Πολύ ενδιαφέρουσα πρόταση η παρουσία μικροφώνων στη σκηνή όπου οι πρωταγωνιστές πηγαίνουν εναλλάξ και μιλούν σε διάφορα σημεία της παράστασης. Οι φωτισμοί της παράστασης δίνουν μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα και εντείνουν το αίσθημα της αγωνίας.
Τα σκηνικά και τα κοστούμια αναλαμβάνει ο Πάρις Μέξης. Τα κοστούμια είναι μοντέρνα και επικρατεί το μαύρο χρώμα δίνοντας μια πινελιά για την ατμόσφαιρα του έργου. Τα σκηνικά είναι λιτά και συμβολικά. Το σπίτι του νεκρού πατέρα έχει ήδη καθαριστεί και δεν υπάρχουν περιττά πράγματα παρά μόνο μια σκάλα που σκίζει στα δύο ένα ξύλινο πλαίσιο/τελάρο που θυμίζει καμβά ζωγραφικής. Μια σκάλα που οδηγεί ψηλά προς την αποθήκη/σοφίτα αλλά και προς την έκρηξη που πρόκειται να συμβεί ανάμεσα στους πρωταγωνιστές και που λειτουργεί πολυχρηστικά.
Η πρωτότυπη μουσική του Ανδρέα Κατσιγιάννη αγκαλιάζει αρμονικά την παράσταση και εντείνει την αίσθηση αγωνίας για την επικείμενη ρήξη και το ξέσπασμα που ξέρουμε καλά πως κάποια στιγμή αναπάντεχα θα έρθει.
Αυτή η ιδιαίτερη παράσταση δεν θα μπορούσε να συγκινήσει τόσο τον θεατή χωρίς τις πραγματικά εξαιρετικές ερμηνείες των ηθοποιών της που συναρπάζουν επί σκηνής.
Η Πέγκυ Τρικαλιώτη είναι η Τζούντιθ, η Εβραία σύζυγος του Φιλίπ, η οποία είναι από την αρχή κάθετη στο θέμα διαχείρισης του πίνακα και βρίσκεται σταδιακά στο μάτι του κυκλώνα. Η Πέγκυ Τρικαλιώτη με μία σπάνια αλήθεια στην σκηνική της παρουσία μάς χαρίζει μια ερμηνεία άκρως συναισθηματική και απόλυτα άμεση. Υποδύεται μια ηρωίδα που πάλλεται ολόκληρη και δεν φοβάται να μιλήσει. Καταφέρνει με το σώμα της, με τα μάτια της, με τη φωνή της και το βλέμμα της να μεταδώσει με αφοπλιστική ειλικρίνεια τον ψυχικό κόσμο της ηρωίδας της. Μια εξαιρετική ερμηνεία που μαγεύει.
Η Κάτια Γκουλιώνη είναι η Νίκολα, η αδερφή του Φιλίπ και η κόρη του νεκρού πατέρα και μας χαρίζει μια ερμηνεία μαγνητική. Με σπάνια κωμικά αντανακλαστικά κατορθώνει να μας πείσει απόλυτα για την αλήθεια του ρόλου που υποδύεται και να μαγνητίσει το βλέμμα του θεατή ακόμα και σε στιγμές σιωπής. Μια εξαίσια ερμηνεία.
Ο Γιάννης Στεφόπουλος είναι ο Φιλίπ, ο αδερφός της Νίκολα και σύζυγος της Τζούντιθ και μας χαρίζει μια, επίσης, υπέροχη και καίρια ερμηνεία.
Ο Σπύρος Σταμούλης είναι ο Φαμπιάν, ο άντρας της Νίκολα αλλά και ο μυστηριώδης αγοραστής του πίνακα και έχει μια εξαιρετική ερμηνεία με αφοπλιστική φυσικότητα και αμεσότητα και στους δύο ρόλους που υποδύεται και μας χαρίζει άφθονο γέλιο στο ρόλο του αγοραστή.
Η Βαγγελιώ Ανδρεαδάκη είναι η εκτιμήτρια έργων τέχνης και έχει και εκείνη με τη σειρά της μια πειστικότατη ερμηνεία που ενθουσιάζει.
Η παράσταση Νάχτλαντ στο Θέατρο Αποθήκη είναι μία πολύ ιδιαίτερη πρόταση που πραγματικά αξίζει την προσοχή μας. Μας μιλάει για το κατά πόσο και σε ποιο βαθμό οι κοινωνίες διαχειρίζονται και έχουν αφήσει πίσω τους το σκοτεινό παρελθόν τους και μας δείχνει πόσο βαθιά είναι ριζωμένες κάποιες προκαταλήψεις και κάποια στερεότυπα που έχουμε στο μυαλό μας, ακόμα και αν δεν θέλουμε να το παραδεχθούμε. Όταν αφήσουμε πίσω μας την πολιτική ορθότητα και μιλήσουμε ανοιχτά, πόσο μακριά βρίσκονται οι ιδέες μας από αυτές των προγόνων μας; Πόσο έχουμε στα αλήθεια προχωρήσει σαν κοινωνία; Το «Νάχτλαντ» μάς αποκαλύπτει πως οι κοινωνικές μας δομές, όσο εξελιγμένες κι αν φαίνονται, παραμένουν ευάλωτες όταν έρχονται αντιμέτωπες με πειρασμούς όπως το χρήμα ή η εξουσία. Μήπως οι προκαταλήψεις βρίσκονται πάντα μέσα μας σε υποβόσκον στάδιο και είναι έτοιμες να αναδυθούν όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν; Μήπως δεν ισχύει, άλλωστε, πως οι προκαταλήψεις δεν χρειάζεται να είναι καν συνειδητές για να επηρεάσουν τη συμπεριφορά μας, τις αποφάσεις μας αλλά και τις σχέσεις μας με τους άλλους; Η παράσταση Νάτχλαντ μάς καλεί να κοιτάξουμε καλά τον εαυτό μας στον καθρέφτη και να κάνουμε μία ειλικρινή αυτοκριτική ως κοινωνία αλλά και ως άτομα μεμονωμένα καθώς μέσα από δόσεις χιούμορ επικρίνει την ανθρώπινη αποτυχία να διδαχθούμε από τα λάθη του παρελθόντος και της ιστορίας μας.
Η παράσταση Νάχτλαντ στο Θέατρο Αποθήκη σε σκηνοθεσία Νικορέστη Χανιωτάκη είναι μια παράσταση διαφορετική από τις άλλες, με πολύ ιδιαίτερη ατμόσφαιρα και θεματολογία και ευτυχεί μέσα από τα νοήματα που μεταδίδει αλλά και τις εξαιρετικές ερμηνείες των πρωταγωνιστών της. Είναι μια παράσταση που πραγματικά αξίζει την προσοχή μας.
Ταυτότητα παράστασης
Μετάφραση-Σκηνοθεσία-Φωτισμοί: Νικορέστης Χανιωτάκης
Σκηνικά-Κοστούμια: Πάρις Μέξης
Πρωτότυπη Μουσική: Ανδρέας Κατσιγιάννης
Βοηθός σκηνοθέτη: Χρυσάνθη Παπαλεβέντη
Φωτογραφίες παράστασης – Trailer: Πάτροκλος Σκαφίδας
Διεύθυνση Επικοινωνίας : Ελίνα Λαζαρίδου
Τμήμα Επικοινωνίας : Ειρήνη Τσίκα,
Social Media: Μαργαρίτα Μαρμαρά
Παραγωγή: Αθηναϊκά Θέατρα
Πρωταγωνιστούν: Πέγκυ Τρικαλιώτη, Κάτια Γκουλιώνη, Βαγγελιώ Ανδρεαδάκη, Γιάννης Στεφόπουλος, Σπύρος Σταμούλης.
– Ο πατέρας μου πέθανε πριν από δύο εβδομάδες.
-Ο πατέρας μας.
-Τι;
-Ο πατέρας μας. Όχι μόνο ο δικός σου. Δεν είσαι μοναχοπαίδι.