Η σκιά του Μαρτ του Stig Dagerman
Γράφει η Λουκία Μητσάκου
Γιατί όλες οι κοινωνίες έχουν τόση ανάγκη να αναδείξουν «ήρωες»;
Θα υπήρχαν, άραγε, ήρωες αν δεν υπήρχαν πόλεμοι;
Οι ήρωες θριαμβεύουν στον πόλεμο ή ο πόλεμος δημιουργεί τους ήρωες;
Όποιος δεν είναι «ήρωας» σημαίνει ότι είναι «αντι-ήρωας»;
Όποιος δεν θέλει να θυσιαστεί στον πόλεμο σημαίνει ότι είναι «δειλός»;
Αυτά είναι μερικά μόνο από τα ερωτήματα μας έρχονται στο μυαλό μετά την παράσταση «Η σκιά του Μαρτ» σε σκηνοθεσία Χρύσας Καψούλη στο Θέατρο Αργώ.
Μαζί με αυτά σκεφτόμαστε και πώς επηρεάζει -και εντέλει καθορίζει- ένας τοξικός γονιός το παιδί του αλλά και πώς είναι να ζεις πάντα στη σκιά ενός «επιτυχημένου» συγγενή.
Ο Σουηδός συγγραφέας Stig Dagerman έγραψε το ψυχόδραμα «Η Σκιά του Μαρτ» (Skuggan av Mart) τα Χριστούγεννα του 1947. Το έργο πραγματεύεται την ιστορία ενός άντρα που πεθαίνει στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο και γίνεται ήρωας. Αφήνει πίσω του τη μητέρα του, Αγγέλικα, (Αιμιλία Υψηλάντη, τον αδερφό του, Γκάμπριελ, (Φώτης Καράλης) και την κοπέλα του, Τερέζ, (Εμμανουέλα Κοντογιώργου) που ζουν με την ανάμνηση της γενναιότητάς του. Δεν αφήνει πίσω του, όμως, μόνο αυτό. Αφήνει στον αδερφό του και μια άλλη κληρονομιά: μια τεράστια σκιά στην οποία είναι πλέον αναγκασμένος να ζει. Πώς θα καταφέρει να επιβιώσει ο Γκάμπριελ μετά την ινδαλματοποίηση του αδερφού του;
Ο τέταρτος ήρωας της ιστορίας είναι ο Βίκτωρας (Θεόφιλος Μανόλογλου), ένας ακόμα ήρωας πολέμου που νιώθει πως δικαιούται τον θαυμασμό των γύρω του. Ο Βίκτωρας θα λειτουργήσει ως υποκατάστατο του Μαρτ για την κυρία Αγγέλικα, η οποία θα θελήσει να του δώσει όχι μόνο το όπλο του Μαρτ αλλά και την κοπέλα του. Ο Γκάμπριελ, όμως, είναι και εκείνος ερωτευμένος με την Τερέζ. Πού θα καταλήξει αυτή η σύγκρουση;
Μπαίνοντας στην αίθουσα του θεάτρου «Αργώ» ο θεατής βλέπει τους τρεις πρωταγωνιστές να κάθονται ήδη στο σαλόνι του σπιτιού τους. Η κυρία Αγγέλικα διαβάζει, ο Γκάμπριελ καπνίζει και η Τερέζ είναι βυθισμένη στις σκέψεις της.
Η Χρύσα Καψούλη αναλαμβάνει τη σκηνοθεσία της παράστασης και εστιάζει στην ψυχολογική κατάσταση των ηρώων. Μέσα από την σκηνοθετική της ματιά, καταφέρνει να αποδοθούν θαυμάσια όχι μόνο η συναισθηματική κατάσταση και οι εσωτερικές συγκρούσεις των πρωταγωνιστών αλλά και όλα τα νοήματα του έργου. Η Χρύσα Καψούλη μας χαρίζει μια παράσταση με ρυθμό που κρατάει το ενδιαφέρον του θεατή μέχρι το τελευταίο λεπτό.
Τη σκηνογραφία και τα κοστούμια αναλαμβάνει ο Γιώργος Λυντζέρης. Τα σκηνικά μάς μεταφέρουν με επιτυχία στο σαλόνι της οικογένειας αλλά και στο κατακόκκινο υπνοδωμάτιο της Τερέζ. Σκηνικά που εστιάζουν στη λεπτομέρεια, σκηνικά πολύχρωμα, λειτουργικά και ατμοσφαιρικά.
Ο σχεδιασμός φωτισμών είναι του Γιώργου Αγιαννίτη. Φωτισμοί επίσης ατμοσφαιρικοί που προσδίδουν στην παράσταση μια πολύ ιδιαίτερη ταυτότητα.
Εξαιρετική και η μουσική που χρησιμοποιείται στην παράσταση. Ταιριάζει απόλυτα στο ύφος της και της προσδίδει μια πολύ ιδιαίτερη ατμόσφαιρα.
Η Αιμιλία Υψηλάντη είναι η Αγγέλικα, η μητέρα του Μαρτ και του Γκάμπριελ. Μια γυναίκα με υπερβολική αγάπη για τον έναν γιο και υπερβολική περιφρόνηση για τον άλλον. Η Αιμιλία Υψηλάντη σε κερδίζει από την πρώτη στιγμή με μια ερμηνεία που σε αφήνει άφωνο και με ένα μοναδικό σκηνικό εκτόπισμα. Το πρόσωπό της, τα μάτια της, οι σιωπές της όλα είναι πλήρως ενταγμένα στον ρόλο και πλήρως αφοσιωμένα στην κάθε στιγμή του έργου. Όλα όσα λέει και κυρίως όλα όσα δεν λέει μαγνητίζουν τον θεατή. Μια ερμηνεία συγκινητική, μια ερμηνεία συγκλονιστική. Η Αιμιλία Υψηλάντη μας αποδεικνύει για ακόμα μία φορά ότι δικαίως θεωρείται μια σπουδαία ηθοποιός, η οποία δεν σταματάει να ξεπερνάει κάθε φορά τις προσδοκίες μας.
Ο Φώτης Καράλης είναι ο Γκάμπριελ, ο γιος που δέχεται σε όλη του τη ζωή την περιφρόνηση, ο γιος που δεν στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων όπως θα ήθελε η μητέρα του, εκείνος που δεν κατάφερε να την κάνει περήφανη αφού δεν χωράει στα δικά της κουτάκια. Ο Φώτης Καράλης ερμηνεύει έναν αντικειμενικά δύσκολο ρόλο με τεράστια επιτυχία αναδεικνύοντας όλο τον ψυχικό κόσμο του ήρωα που υποδύεται. Συγκινητικός αλλά και αστείος ταυτόχρονα κερδίζει τον θεατή και μέσα από την ερμηνεία του καταφέρνει να γίνει στα μάτια μας ένας μεγάλος ήρωας. Ανατριχιαστικός στον μονόλογό του, έναν μονόλογο που σου κόβει την ανάσα. Σίγουρα είναι ένας ηθοποιός με τον οποίο θα ασχοληθούμε πολύ στο μέλλον.
Η Εμμανουέλα Κοντογιώργου είναι η Τερέζ, η κοπέλα του νεκρού Μαρτ, μια γυναίκα που στέκεται στο φαίνεσθαι, μια γυναίκα άβουλη, μια γυναίκα που ψάχνει για ήρωες σε λάθος μέρος. Η Εμμανουέλα Κοντογιώργου είναι απόλυτα πειστική στον ρόλο της, μακριά από ξεσπάσματα και εξάρσεις. Λιτή, σταθερή.
Ο Θεόφιλος Μανόλογλου είναι ο Βίκτωρας, ένας ακόμα ήρωας του πολέμου που απολαμβάνει όλο τον θαυμασμό για έναν ήρωα χωρίς κανένα ενδιαφέρον για τον άλλον ή για τον κόσμο, χωρίς καμία ανιδιοτέλεια. Ο Θεόφιλος Μανόλογλου είναι απόλυτα πειστικός στον ρόλο του Βίκτωρα με μία στιβαρή σκηνική παρουσία.
Το έργο κρύβει μέσα του σπουδαίες ανατροπές: Ο «δειλός» Γκάμπριελ που δεν θέλησε να πολεμήσει και επέλεξε να δει όλο τον πόλεμο από το παράθυρό του από αντί-ήρωας γίνεται ήρωας στα μάτια του θεατή για όσα έχει περάσει από τη μητέρα του αλλά και την γενναιότητα να εκφράζει ευθαρσώς τις απόψεις του για τον πόλεμο και για τη ζωή εν γένει. Ο Γκάμπριελ καταφέρνει να ορθώσει το ανάστημά του, να διεκδικήσει την αγάπη, να συγκρουστεί με όλους. Ο Γκάμπριελ μεγάλωσε σε ένα απόλυτα τοξικό οικογενειακό περιβάλλον και δεν του δόθηκε ποτέ καμία ευκαιρία και, όμως, είναι αρκετά γενναίος ώστε να μην ντρέπεται να είναι ο εαυτός του σε έναν κόσμο που τον περιφρονεί και τον υπονομεύει. Ο Γκάμπριελ είναι ένας ήρωας πραγματικός.
Μίλησες για θυσία αλλά δεν είναι οι μητέρες που θυσιάζουν τα παιδιά τους. Τα παιδιά θυσιάζουν τους εαυτούς τους. Οι μητέρες απλώς παρατηρούν. Και κλαίνε. Αν ήταν στο χέρι σου να θυσιάσεις κάποιον, θα θυσίαζες εμένα. Δεν μπορούσες όμως, γιατί εγώ δεν ήθελα να πεθάνω. Οι μητέρες δεν μπορούν να θυσιάσουν τα παιδιά τους. Μονάχα επιθυμούν να το κάνουν καμιά φορά.
Η μητέρα Αγγέλικα γίνεται με τη σειρά της ο αντί -ήρωας της ιστορίας για τον τρόπο με τον οποίο κακοποιεί ψυχολογικά τον γιο της από μικρή ήδη ηλικία και για το πόσο ξεχώριζε πάντα τους δύο γιους της και προτιμούσε ανοιχτά πάντα τον Μαρτ με μία αγάπη σχεδόν ερωτική, όπως άφησε να εννοηθεί. Καταστρέφει τον έναν γιο ενώ υψώνει τον άλλο σε βάθρο. Η Αγγέλικα είναι μία τέλεια αναπαράσταση της κοινωνίας, όπου ήρωας είναι μόνο ο ανδρείος στον πόλεμο, ο «πετυχημένος», εκείνος που κατάφερε να χωρέσει στα κουτάκια της. Μια κοινωνία που δεν έχει χώρο για κανέναν άλλο με διαφορετικές απόψεις και διαφορετική προσωπικότητα.
Κάθε κοινωνία έχει ανάγκη από ήρωες. Για να εμπνευστεί, για να πάρει δύναμη, για να θέσει τον πήχη ψηλότερα. Είναι επικίνδυνο να αναζητούμε ήρωες αλλά ακόμα πιο επικίνδυνο είναι να σταματήσουμε να τους αναζητούμε. Το πιο σημαντικό είναι να επαναπροσδιορίσουμε το τι σημαίνει «ηρωισμός» και «γενναιότητα» στη ζωή μας. Τι πιο γενναίο από το να τολμάς να είσαι ο εαυτός σου χωρίς να απολογείσαι για αυτό; Τι πιο γενναίο από το να καταφέρνεις να επιβιώνεις σε ένα τοξικό περιβάλλον και να μην φοβάσαι να συγκρουστείς για τα πιστεύω σου; Τι πιο γενναίο από το να αγαπάς τη ζωή; Η κοινωνία μας έχει αρκετούς τέτοιους ήρωες, βρίσκονται ανάμεσά μας, βρίσκονται δίπλα μας αλλά δεν τους δίνουμε καμία σημασία. Ας ελπίσουμε μια μέρα οι αφανείς αυτοί ήρωες να σταματήσουν να είναι πια αφανείς.
Παράλληλα, αξίζει να αναλογιστούμε τις τραγικές συνέπειες της ψυχολογικής κακοποίησης στα παιδιά από τη μητέρα τους. Η σχέση μητέρας-παιδιού είναι μια σχέση που καθορίζει τον τρόπο που βλέπεις τον εαυτό σου και τον κόσμο, τις επιλογές που κάνεις αλλά και τους ανθρώπους που επιλέγεις να έχεις δίπλα σου και τις προσδοκίες σου για την αγάπη. Η σχέση μητέρας-παιδιού είναι μια σχέση περίπλοκη, συχνά δύσκολη αλλά σε καμία απολύτως περίπτωση δεν δικαιολογείται να είναι κακοποιητική και τοξική. Ο μόνος τρόπος για να γίνει ο κόσμος μας καλύτερος είναι να μεγαλώνουμε τα παιδιά με αγάπη και με κατανόηση και με αποδοχή και με την ελευθερία να είναι ο εαυτός τους και να νιώθουν περήφανοι για αυτό.
Το θέμα του «ηρωισμού», το δίπολο γενναιότητας και δειλίας, ο πόλεμος, η ζωή στη σκιά κάποιου άλλου, οι οικογενειακές σχέσεις απόλυτης και δυσλειτουργικής εξάρτησης, οι κακοποιητικές συμπεριφορές στην οικογένεια και το θάρρος να επιβιώνεις σε έναν κόσμο που σε λοιδορεί είναι μερικά μόνο από τα θέματα που πραγματεύεται το έργο.
Στη σκιά ποιου ανθρώπου, ποιας ιδέας και ποιων συμπεριφορών άραγε ζούμε τη δική μας ζωή;
«Η σκιά του Μαρτ» του Stig Dagerman σε σκηνοθεσία Χρύσας Καψούλη στο Θέατρο Αργώ είναι μια υπέροχη παράσταση με πολύ δυνατές ερμηνείες και εξίσου δυνατή σκηνοθετική άποψη που αξίζει να δει κανείς και να προβληματιστεί πάνω σε πολλά σημαντικά ζητήματα.
«Η σκιά του Μαρτ» του Stig Dagerman
Θέατρο Αργώ
Ταυτότητα παράστασης
Κείμενο: Στιγκ Ντάγκερμαν
Μετάφραση: Μαργαρίτα Μέλμπεργκ
Σκηνοθεσία: Χρύσα Καψούλη
Δραματουργία: Χρύσα Καψούλη, Γιάννης Τσαπαρέγκας
Σκηνογραφία – Κοστούμια: Γιώργος Λυντζέρης
Σχεδιασμός φωτισμών: Γιώργος Αγιαννίτης
Βοηθός Σκηνοθέτη: Αλέξανδρος Σάουκ
Ερμηνεύουν: Αιμιλία Υψηλάντη, Φώτης Καράλης, Εμμανουέλα Κοντογιώργου, Θεόφιλος Μανόλογλου
Διεύθυνση παραγωγής: Άρτεμις Υψηλάντη – Ναπολέων
Φωτογραφίες παράστασης: Πάτροκλος Σκαφιδάς
Σχεδιασμός Οπτικής Επικοινωνίας: Άρης Σομπότης
Επικοινωνία: Art Ensemble / Μαρίκα Αρβανιτοπούλου